د. حسێن بالیسانی
راگری فاكوڵتی یاسا
زانكۆی نێودەوڵەتیی تیشك
جگە له رۆح كه هەتا ئێستا زانست نەیزانیوه چییه و له چیى پێكهاتووه و ناشزاندرێ، چونكه خودا فەرموویەتى: (ویسألونك عن الروح قل الروح من امر ربی وما اوتیتم من العلم الا قلیلا)، مرۆڤ دوو لایەنی هەیه
یەكەم: لایەنی جەستەیی كه پێكهاتووه له بەژن و باڵا و گشت ئەندامەكانی دەرەوە و ناوەوەی لەشی هەموو مرۆڤێك كه هەمووی له هەمان شت پێكهاتووە تەنها هەندێ جیاوازی بچووك هەیه وەك باڵا و رەنگی پێست و گەورەیى یان بچووكى هەندێ له ئەندامانى لەش و جیاوازییەكانى نێوان ژن و پیاو، و ئێمه وەكو یاساناس پەیوەندیمان بەم لایەنەوه نیه، تەنها لە لایەنینی ئەوەوە نەبێ كه یاسای بۆ دائەنرێ بۆ پاراستنی سەلامەتییان له ئازاردان یان لەناوبردن
دووەم: لایەنی واتەیی (معنوی) كه هزره و مرۆڤ به گوێرەى ئەم هزره هەڵسووكەوت دەكات و زۆربەى ئەم هەڵسووكەوتانه پەیوەندییان به مافی خودى خۆى یان كەسانى ترەوه هەیه و ئەمەش دەبێته روودانى ئاسەوار لەسەر ماف و ئازادییەكانی ئەو كەسانه، و ئەركى یاساش بەیوەسته به پاراستنی مافى مرۆڤەكان له هەر كوێیەك بن و هەر چۆنێك بن، بۆیه لەم نووسینەدا هەوڵ دەدەین تیشك بخەینه سەر ئەم لایەنه هەستیاره كە له ژیانی هه موو مرۆڤێكدا بەم جۆرەى خوارەوە دەبینرێت
لەوساتەی كه مرۆڤ دێتە دنیاوە مێشكی وەك شریتێکی بەتاڵ وایه کە تازە لە کۆمپانیا دەرچووبێت و هیچی تێدا تۆمار نەکرابێت، ئەگەر هاتو بەم جۆرە بەجێی بهێڵین، ئیتر مرۆڤێکی کەڕ و ڵاڵ و بێ سوود و بەرهەم ئەمێنێتەوه، و ئەگەری ئەوەشی هەیە وەك دڕندەیەك گەشە بکات و زیانی زۆری بۆ کۆمەڵ هەبێت… بەڵام ئەگەر هاتو ئەم مرۆڤە پەروەردە کرا و فێری شتی بەسوود کرا ئەوا کەسێکی بەهرەمەند و بە سوودی لێ دەردەچێ
بۆیە هەر لە دێر زەمانەوە گرنگییەکی زۆر بەم بابەتە دراوە، و هەر لە سەرەتاوە هەوڵ ئەدرێت ئەم مرۆڤە بە شێوەیەکی وا پەروەردە بکرێت کە سوودی بۆ خۆی و دەورووبەری هەبێت و زیانی بۆ کەس نەبێت و خزمەتی کۆمەڵگا بکات
لێرەدا ئەمەوێ ئەوە دیار بکەم کە ئایا مرۆڤایەتی پرۆگرامی پەروەردەی مرۆڤایەتیى لە كوێ هیناوە؟ و لەچ سەرچاوەیەکی وەرگرتووە؟ خۆرسك بووە یان سەرچاوەیەکی دیاریکراوی هەبووە؟
لە وەڵامی ئەو پرسیارانەی سەرەوە هەروەك لەزانایانی کۆمەڵناسی و دەروونناسی و ئاینیی و یاسایى و زۆربەی فەیلەسوفەکان باسیان کرددوە سەرچاوەکانی پەروەردە كه رێگا نێشاندەری مرۆڤایەتین سیانن
یەکەمیان: ئایین
دووەمیان: ئەخلاق
سێیەمیان: یاسا
یەكەم: ئایین
ئاشكرایه كه یەکەمین فاکتەری پەروەردەکردن و كۆنترینیان لەلایەنی مێژوییەوە ئایین بووە، ئەویش دوای ئەوەی مرۆڤایەتی گەشەی سەندووە و ژمارەی تاکەکانی زیادبووە و پێویستیان بە هەندێ رێسا بووە بۆ رێکخستنی پەیوەندییەکان و دروست نەبوونی ناکۆکی لەنێوان تاکەکان و بەرەو پێشبردنی کۆمەڵگا لەلایەنی ماددی و مەعنەوییەوە، یەزدانی مەزن دەستی کرد بە ناردنی پێغەمبەر بۆمان و زۆربەی زانایان كۆكن لەسەر ئەوەی کە حەزرەتی نووح (د.خ) یەکەم پیغەمبەر بووە کە لەلایەن خواوە دەستنیشانکراوە و سروش (وحی) بۆ ناردووە کە بریتی بووە لە چەند رێسایەك کە دەست لە ژیانی مروڤ وەردەدا بۆ ئەوەی بە رێکوپێکی بژی لە دونیا و بە جۆرێ کە لە قیامەتیش زەرەر مەند نەبێت، چونکە لای هەموومان ئاشکرایە کە رینماییە ئایینیەكان ژیانی دونیا رێك دەخەن بە جۆرێ کە ژیانی پاش مردنیش رێك و پێك بێت و مرۆڤ لەهەردوو ژیان بەختەوەر بێت و ئەمەش بە رەزامەندی خودایە لە کردارەکانی مرۆڤ لە دونیادا، بەگوێرەی کە ریساكان و رێنماییەکانى ئایین دایانیناوە. بۆیه زانایان کۆکن كه ریٍسا ئاینییەکان بازنەیان فراوانترین بازنەیە لە سێگوشەی پەروەردەی مرۆڤایەتی (ئایین، ئەخلاق و یاسا) چونکە هەوڵ دەدات هەردوو ژیان رێك بخەن بە جۆرێ کە مرۆڤ تیایاندا ئاسوودە وسەر بڵند بێت
دووەم: ئەخلاق
ئەخلاق بازنەی دووەمە کە لە بازنەی ئایینی پانتاییەکەی بچووکترە، بەڵام لە بازنەی یاسا فراوانترە، و زۆربەی ریساکانی ئەخلاق بە گوێرەی تیپەڕبوونى زەمان بووە بە داب و نەریت کە لە ناو کۆمەڵگادا شتێکی پێروزە بە جۆرێ ئەو کەسانەی کە لە رێساکانی ئەخلاق لادەدەن یاخود بە تەواوی جێبەجیێ ناکەن، کۆمەلگا بە چاوێکی کەم تەمەشایان دەکات، و ئەم تاکە کەسە لە ناو کۆمەڵدا زۆر بایەخی پێنادرێت… بەڵام ئەوەی شایەنی باسە دوو خاڵە
یەكەم: لە بازنەی ئەخلاق هیچ سزایەکی ماددی نیە كه دەسەڵات بیسەپێنێ بەسەر لادەری رێسای ئەخلاق، جگە لە سزایەکی مەعنەوی کە زۆر کەس بەهەندی هەڵناگری
دووەم: رێساکانی ئەخلاق بەرەبەرە لە ناو کۆمەڵگاکاندا دەگۆرێن و هەروەها لە کۆمەڵگایەك بۆ کۆمەڵگایەکی تر جیاوازی هەیە، بۆیە زانایان ئەلێن کە ریساکانی لۆكاڵین واتا گشتگیر نین، بۆ نموونه ئەو رێسایانەی کە لە کۆمەڵگای ئێمەدا هەن، جیاوازن لەگەڵ رێساکانی ئەخلاق لە کۆمەلگای ئەوروپی یان رۆژهەڵاتی ئاسیا یان ئەفریقیى یان ئەمریکی، بۆیە بۆ رێکخستنی مرۆڤایەتی زۆر بە سوود نیە تەنها ئەگەر بە شێوەی یاسا رێك بخرێت و دەسەڵات سەرپێچیكەران سزا بدات ئەو كاته کۆمەڵگایەکی یەکگرتوو و پتەو دروست دەکات، و زۆر جاریش روویداوه كه رێسایەكی ئەخلاق یاسا دانەر دایڕشتووه وەكو رێسایەكی یاسایى و دەسەڵات جێبەجێی كردووه
سێیەم: یاسا
مەبەست لە یاسا ئەو دەقە یاساییانەیە کە لەلایەن دەسەڵاتی یاسادانان (پەرلەمان )ەوە دەردەچێت، و زانایانی یاسا بەم جۆرە پێناسەی دەكەن و دەڵێن: یاسا بریتییە لە کۆمەڵە رێسایەکی رەفتارکردنی بێ لایەن و گشتگیره، ئاراستەی کەسایەتییەکان دەکرێت بۆ رێکخستنی پەیوەندییەکانی تاکەکانی ناو کۆمەڵگا، و دەسەڵات سزایەکی ماددی ئەخاتە سەر ئەو کەسەی کە سەرپێچی ئەکات. ئەوەى شایانی باسه كه یاسا نوێترین رێساى ریكخستنی كۆمەڵە، لەدایكبوونی ئەگەڕێتەوە بۆ دوای دروستبوونى دەوڵەت، مێژووناسان ئەیگەڕێننەوە بۆ پێش 5000 ساڵ پێش لەدایكبوونی مەسیح، و دوای ئەوەى ئادەمیزاد نووسینى داهێنا واتا كە لەلایەن دانیشتوانى عیراقى كۆنەوە داهێنرا، بەڵام رۆژ لەدوای رۆژ پەرەسەندنی بەسەردا داهاتووه تا گەیشتۆتە ئەو ئاستەی كه واى لێهاتووه یاسا هەموو پەیوەندییەكانی ژیانی مرۆڤ رێكدەخات
ئەوه‌ى پێویستە بۆ پەیوەندیەکانی مرۆڤ دیاری بکەین ئەوەیە كە زانایانى بایەخدەر بە مرۆڤ، پەیوەندییەکان دابەشی سەر سێ جۆر دەكەن
١-پەیوەندی نێوان مرۆڤ و خودا
٢-پەیوەندی نێوان مرۆڤ و خۆی
٣-پەیوەندی نێوان مرۆڤ و کۆمەڵ.رۆلی هەریەك لە فاکتەرەکانی پەروەردەی مرۆڤ بە جۆرێك رێکخستنی ئەم پەیوەندییانه ئەکات و بەم جۆرەی خوارەوە
ئایین: لەبەر ئەوەی ئایین بایەخ بە رێکخستنی هەر سێ جۆری پەیوەندی ئەدات، چونکە لە ئایین دا هاتووە کە مرۆڤ كاتی داهاتنى قیامەت بەرپرسیارە لە هەموو جۆرە رەفتارەکانی كه له دونیادا دەیكات (أن السمع و البصر و الفؤاد كل أولئك كان عنه مسئولا ) واتە ئادەمیزاد کە پێكهاتووە لە کۆمەلێك ئەندام لە بەكارهێنانی هەموویاندا بەرپرسیارە، و بەپێى هەموو رەفتارەکانت بێت لە جێبەجێکردنی رێسا ئاینییەکاندا، چونکە لە رۆژی دوایى زمانت ئەگیرێ، بەڵام ئەندامەکان شایەتیت لەسەر ئەدەن کە چۆنت بەكارهێناوە، هەروەکو لە ئایەتی پیروزدا هاتووە (الیوم نختم على أفواههم و تكلمنا أیدیهم و تشهد أرجلهم بما كانوا یكسبون) بۆیە هەروەك پێشتر ئاماژەمان پێ كرد، بازنە و پانتایی ئایین لە هەردوو فاکتەرەکانی تر فراوانترە، چونکە ژیانی دونیا و قیامەت رێكدەخات
ئەخلاق: بازنەی دووەمە بایەخ بە رێکخستنی رەفتارەکانی مرۆڤ دەدات لەگەڵ کۆمەڵ، بەڵام جیاوازی لەگەڵ رێساکانی یاسا ئەوەیە کە سزای ماددی لەگەڵ نیە، راستە سزایەکی مەعنەوی هەیە کە بریتیە لە تێروانینی کۆمەڵگا بۆ ئەو رەفتارە و بکەرەکەی هەروەك وتمان به چاوێكى كەم تەماشا دەكرێت، بۆ نموونە کابرایەکی رژد و رەزیل و چرووك (پوولەكی) بە مەرجێ هەبوو بێ، بەڵام هیچ پیاوەتییەكی لەدەست نەیەت، کۆمەڵ تەنها ئەوەی لەدەستە کە بە چاوێکی کەم تەمەشای بکات، یان تاکەکان مامەڵەی لەگەڵ نەکەن و تێکەڵی نەبن، بەڵام ناتوانی هیچ سزایەکی ماددی بەسەردا بسەپێنن، چونکە دەسەڵات ئەم ئەرکەی لەسەر شانی خۆی دانەناوە لەبەر ئەوە نایەوێ بەرپرسیارێتی خۆی بەرفراوان بکات. بۆیە زانایانی یاسا هەر رێسایەکی رەفتاری سزای ماددی کە لەلایەن دەسەڵاتەوە دەسپێنرێت لەگەڵ نەبێت بە یاسا هەژماری ناكەن، بگره هەندێك یاسا هەیە وەکو یاسای نێودەوڵەتی، هەندێ له زانایان هەژماری ناکەن وەکو یاسا. لەگەڵ ئەوەشدا ئەبى بزانین هەر کۆمەڵگایەك كە زۆربەی تاکەکانی پابەندبن بە رێساکانی ئەخلاق، بە کۆمەڵگایەکی پایە بەرز و بیشكەوتوو هەژمار دەكرێت، و هەندێ لە فەیلەسووفەکان ئەگەری ئەوە ئەخەنەروو ئەگەر هەر کۆمەڵگایەك پابەندبێت بە ئەخلاقێکی بەرز، ئەوا ئەم کۆمەڵگایە پێویستیی بە دادگا و پۆلیس و دەزگا نیە، چونکە مرۆڤ خۆی چاودێری خۆی ئەکات و بەرزەفتی نەفسی خۆی ئەکات لە رەفتاری نارەوا
یاسا: هەروەك لە پێشوو پێناسەمان کردووە دیارمان کرد بازنە و پانتایی لەوانەی تر تەسکترە، چونکە دەسەڵات بایەخ بە دوو پەیوەندی یەکەم نادات، تەنها بایەخ بە پەیوەندی نێوان مرۆڤ و کۆمەڵگا دەدات، و ئەو رەفتارانەی کە پەیوەندییان بەم لایەنە هەیە رێکیان دەخات و سزای ماددی دادەنێ بۆ ئەو کەسانەی کە سەرپێچی دەکەن، و ئەو کۆمەڵگایانەی کە یاسا بە شێوەیەکی رێك و پێك جێبەجێ دەکەن، پێی ئەڵێن کۆمەڵگای شارستانی، بە پێچەوانەكەشی دەڵێن كۆمەڵگای پاشاگەردانی یان عەشیرەتگەری یان خێڵەکی، هەروەها ئەو دەسەڵاتەی کە یاسا بە توندی جێبەجێی دەکات پێی دەلێن دەوڵەتی یاسا، پیچەوانەکەشى دەوڵەتی گێرەشێوێنى
لەدوا وشەكاندا پێویستە ئاماژە بەوە بکەین كه پرسیاریك دێته كایه‌وه ئەویش ئایا کۆمەڵگاکان بۆ رێكخستنی یاساکانیان كام فاکتەر بەكاردێنن؟ و چۆن؟ بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە ئەبى ئەوه دیار بکەین کە وەڵامی ئەم پرسیارە پەیوەستە بە سیستەمی حوکمرانی دەوڵەتەوە لە هەر کۆمەڵگایەك كە باسبكرێت، چونكه هەروەك باسمانكرد لەسەرەتای دروست بوونی مرۆڤایەتیدا دەوڵەت نەبووە، و کۆمەڵگا بەم شێوەیە نەبووە، بەڵکو بریتی بووە لە کۆمەڵەی بچووك بچووك و جیاواز و دوور لەیەك، و دیاردەی نەبوونی پەیوەندی لەنێوانیاندا زاڵ بووە لەبەر نەبوونی رێگا و بان و ئامێری گواستنەوەی خێرا، بەڵام پاش دروستبوونی دەوڵەت، هەڵبژاردنی فاکتەری حوکمڕانی و دروستبوونى دەسەڵات دەڵێن: ئەگەر حوكمڕانی ئاینیی بێت، ئەوا فاکتەری ئاینیی دەکات بە یاسای وڵات و یاساکان بە گویرەی ئایین رێکدەخات، هه‌روه‌كو كڵیسا له ئه‌ورووپا و خه‌لیفه له ئیسلامه‌تی…. بەڵام ئەگەر عیلمانی بوو ئەوا دوو جۆرە، یان حوکمی تاك رەوایە (دیکتاتۆری) یان (دیموکراسییه) (واتە حوکمڕانی گەل) ئەگەر یەکەمیان بوو ئەوا دیکتاتۆر بە ئارەزووی خۆی یاسا دادەنێ وەكو ئەڵێن یاسا ئەبێت به ویستی دەسەڵاتدار (القانون عبارة عن إرادة الحكام) بەڵام ئەگەر دیموکراسی بوو، ئەوا گەل لە رێگەی دەسەڵاتی یاسا دانانەوە سیستمی حوكمرانی بەڕێوەدەبات و پەیڕەوی ئەکات، کە زۆربەی وڵاتانی دونیا ئێستا لەسەر ئەم سیستەمە ئەرۆن
ئەمە سەرەتایەكی سادەبوو خستمه بەرچاوی خوینەران له قوتابییه خوشەویستەكانم و بایەخداران به یاسا و توێژەران…. هیوادارم خوێنەری بەرێز سوود وەربگریت و هەموو لایەك هەر شاد و سەرکەوتووبن
