Geomatics جييوَماتيكس:
جييوَماتيكس The mathematics of the Earth{Geo– (mathe)matics) زانستيَكى بةكار هيَنراوة بوَ كوَ كردنةوةى زانيارى لة سةر رووى زةوى و ذيَر زةوى و ذيَر رووبةرةكانى ئاو. ئةم زانيارييانة ريَك دةخريَن, شى دةكريَنةوة, ثةيوةند ييةكانى نيَوانيان ديارى دةكريَن, و بة بةكار هيَنانى كوَمثيوتةر و بةرنامةى ثيَشكةوتوو بة فوَرمى جوَرا و جوَر ثيَشان دةدريَن. بوَ ئة نجام دانى ئةم ئةركة ذمارةيَيَكى زوَر لة ئاميَر و تةكنوَلوَجياى ثيَشكةوتوو بة كار دةهيَنريَن .
زانستيى جييوَماتيكس زوَر بوارى زانستيى تر لة خوَ دةطريَت وةك: جيوَدوَسى (Geodesy), جى ئاى ئيَس(Geographic Information System. GIS), جى ثى ئيَس, (Global Positioning System. GPS) هايدروَطرافى(Hydrography), فوَتوَطرامةترى(Photogrammetry), ريموَت سيَنسينط(Remote Sensing), و رووثيَوى سةر زةوى.(Land Surveying)
– جيوَدوَسى : Geodesy) ) وشةييََكى لاتينيية بة ماناى زانستيى ثيَوان و نةخشة كيَشان و ديارى كردنى هيَزى كيَشى طوَى زةوى ديَت, ئةم زانستة بةشيََكى سةرةكيى زانستيى جييوَماتيكسة. زانايانى ئةم بوارة هاوكيَشةى ماتماتيكيان داناوة بوَ ديارى كردنى قةبارة و شيَوةى طوَى زةوى, و ريَطاى جوَرا و جوَر دابين كراون بوَ ثيَوانةى هيَزى كيَشى زةوى.
جيوَدوَسى بةسةر سىَ جوَرى سةرةكى دا دابةش دةكريَت كة بريتين لة: – جيوَدوَسى ئةندازيارى ,( Geometrical Geodesy) جيوَدوَسى فيزيائى (Physical Geodesy) جيوَدوَسى سةتةلايتةكان (Satellite Geodesy) زانستى جيوَدوَسى بوَ ئةم مةبةستانة بةكارديَت بوَ: – دامةزراندنى سيستةمى ثوَتانى سىَ رةهةندى بوَ وولات. – ديارى كردنى شويَن ( Coordinate) بة ئاستيَكى زوَر بةرزى راست و ورد. – سازدانى نةخشةى جياواز بوَ ريَ رةوى فرِوَكةكان لة ئاسمان و كةشتييةكان لة دةرياكاندا. – ديارى كردنى خالَةكانى سنوورةكان لة نيَوان ولاتاندا. – ضاوديَرى كردنى طوَرِانكارييةكانى سةر رووى زةوى كة لة شويَنان روو دةدةن. – ئامادة كردنى نةخشةى جيئوَييد ( Geoid) بوَ طوَى زةوى. – ئامادة كردنى طونجاوترين ئيليثسوَييد ( Ellipsoid) بوَ شيَوة و قةبارةى طوَى زةوى بوَ بةكار هيَنانى لة هةذمار كردنى هاوكيَشة ماتماتيكييةكاندا.
جى ئاى ئيَس: ( System Information Geographic ) بريتيية لة سيستةميَكى كوَمثيوتةر بوَ وةرطرتنى زانيارى و عةمبار كردنى و شىَ كردنةوةى و بةستنةوةيان بة شويَن لة سةر رووى زةوى و ثيَشان دانى ئةم زانيارييانة و شيَوازى ثةيوةنديى نيَوانيان بة شيَوةييَك كة بةكار هيَنةران زياتر لة بابةتةكان تىَ بطةن و برِيارى راست و دروستى لة بارةوة بدةن.
سيستةمى جى ئاى ئيَس ,ثيَك ديَت لة ئاميَرةكان (Hardware), بةرنامةكان ) Software ( , زانيارى لة بارةى شويَن وثيَناسة كردنيان ((Data, نةخشة ريَطاى كاركردن(Methods), و ئةو كةسانةى(people) كة لةم بوارةدا ثسثوَرن .زانيارييةكانى جى ئاى ئيس لة بارةى شويَنةوة دةكريَت بة شيَوةى جياواز ثيَشان بدريَن وةك ثوتانى جوطرافى, ثوتانى كارتيزى, كوَدى تايبةت, و ناونيشان. لة سيستةمى جى ئاى ئيَس زانياري زوَر بةراورد دةكريَت وةك زانيارى لة بارةى هاوولاتييانةوة: ذمارةى دانيشتوان, مووضةى مانطانةيان, ئاستى زانستييان و شتى تر. هةروها دةتوانرىَ زانيارى لة بارةى شيَوةى زةوى ثيَشان بدريَت وةك شويَنى رووبارةكان, ريَطاكان, سةرضاوةكانى ئاو, جوَرى ناوضة سةوزاييةكان, جوَرى ثيَكهاتةى خاكةكة, هةروها زانيارى لة بارةى شويَن و جوَرى كارطةكان, قوتابخانة و زانكوَنان و زوَر شتى تر. بة هوَى تةكنوَلوَجياى جى ئاى ئَيَس بةراوردى ورد بوَ ئةم بابةتانة ئةنجام دةدريَ و ثةيوةندييةكانى نيَوانيان بة شيَوةييَكى زانستييانة ديارى دةكريَن و ريَك دةخريَن.
جى ثى ئيَس GPS) (Global Positioning System( زانستيى ديارى كردنى شويَنة (خالَ) لة سةر رووى زةوى, لة سةر رووى ئاو و هةروها لة ئاسمان بة يارمةتى ئةو نيشانانةى ( Signals) كة لة سةتةلايتةكانى ئاسمانةوة دةنيَردريَن بوَ ئاميَرة وةرطرةكان ( Receivers ) لة شويَنى ديارى كراودا.
سيستةمى جى ثى ئيَسى (ئةمةريكى) لة سىَ بةشى سةرةكى ثيَك ديَت: 1- بةشى ئاسمانى(Space Segment) : لة بيست و ضوار سةتةلايت ثيَك ديَت لة شةش رىَ رةوى جياوازدا بة دةورى طوَى زةويدا دةخوليَنةوة لة كة بيست هةزار و دوو سةد كيلو مةتر لة ئاستى زةوييةوة بةرزة. 2-بةشى كوَنترولَ (Control Segment): لة بنكةييَكى سةرةكى ثيَك ديَت كة لة ولايةتى كوَلوَ رادوَ لة ئةمةريكاية و ضوار بنكةى تريش هةن كة لة سةر طوَى زةوى دابةش كراون . كارى بةشى كوَنتروَل بريتية لة ضاوديَرى كردنى سةتةلايتةكان و كوَ كردنةوةى نيشانةكانيان و راست كردنةوةيان هةروةها ئةو زانياريية راست كراوانة دةنيَرنةوة بوَ سةتةلايتةكان تا بة ئاراستةى وةرطرةكان ثةخشيان بكةن.
3- بة كار هيَنةران: ( User Segment) بريتية لة ئاميَرة وةرطرةكان : ( Receivers ) ثيَشوازى لةو نيشانة راست كراوانة دةكةن كة سةتةلايتةكان دةينيَرن و هةلدةستن بة هةذمار كردنى ثوتانى هةر سىَ رةهةندى شويَنةكة. ئيَستا لة جيهاندا ضةند سيستةميَكى هاوشيَوة هةن كة بريتين لة سيستةمى ضينى ( BeiDou), و سيستةمى ئةوروثى (Galileo) , وة سيستةمى روسى ( GLONASS).
سيستةمى جى ثى ئيَس لة زوَر بواراى جياوازدا بةكار ديَت وةك: روو ثيَوان, ضاوديَرى كردنى هاتووضو, كةش و هةوا, ديارى كردنى ريَطاى فروَكة و ثاثوَر و ئوتومبيل, كشتوكال, زانستيى جيوَدوَسى, سةربازى و طةلىَ بوارى تر.
هايدروَ طرافى: (Hydrography)زانستيى هايدروَ طرافى بريتيية لةو ثيَوانانةى كة لةسةر رووبةرى ئاو دةكريَت بة ئاميَرى دةنط دانةوة ( Sounder Echo) لة جوَرى جياواز تا شيَوةى زةوى ذيَر ئاوةكة و قوولَايى زةوييةكة لة ئاستى رووبةرى ئاوةكة و ثيَكهاتةى زةوييةكة ديارى دةكات و شويَنى ئةم جوَرة زانيياريانة بة كةنارةكانى دةور و بةرى ئةم رووبةرة ئاوييانة دةبةستيَتةوة .
زانستيى هايدروَ طرافى بةكارديَت بوَ ضاوديَرى كردنى طوَرانكاريةكان لة ئاستى ئاوى دةرياضةكاندا و قةبارةى شةثوَلةكان و ثلةى طةرمى ئاوةكةدا روودةدةن. زانستى هايدروَََطرافى ريَطاى دروست بوَ ثاثوَرةكان ديارى دةكات بة تايبةتى لة كاتى هاتو و ضوونيان لة نيَو دةريايةكاندا, هةروها بوَ بة دوادا طةران بوَ نةوت و طاز و كانزاكانى ذيَر روبةرةكانى ئاو بة كارديَت. ئةو زانياريانةى كوَ دةكريَنةوة لةم بوارة بةم شيَوانة بةكار ديَن:
– ديارى كردنى ريَرِةوة ئاوييةكان لة سةر نةخشة. – هةذمار كردنى برِى هةلَكةندن و ثرِ كردنةوة بوَ ثروَزةكانى ناو روبةرةكانى ئاو. – ئامادة كردنى نةخشةى قولَا ييةكان لة ئاستى رووبةرى ئاوةكان ( Nautical Chart). – دروست كردنى موَديَلى سىَ رةهةندى بوَ زةوى ذيَر ئاو. – هةذمار كردنى برِى ثرِ بوونةوة ( Sediment ) بوَ ذيَر ئاوى بةنداوةكان بة تيَثةربوونى كات. – ديارى كردنى شويَن و ئاست بوَ دروست كردنى ثروَذةكانى ناو رووبةرةكانى ئاو. – طةران بة دواى تةنة نقووم بووةكان و ديارى كردنى شويَنةكانيان و ثيَشاندانيان بة سىَ رةهةندى.
فوتوطرامةترى: ( Photogrammetry ) بريتيية لةو زانست و تةكنوَلوجيايةى بة كار ديَت بوَ ثيَوانة كردنى ئةو تةنانةى كة لة سةر ويَنةكان دةردةكةون بوَ ديارى كردنى شويَن و قةبارةيان. ئةو ويَنانة بة كاميراى تايبةت وةردةطيريَن كة جيَطير دةكريَن لة سةر زةوى ياخود لةناو فروَكةييَكدا لة كاتى فريني دا. لة سةر بنةماى شويَنى وةرطرتنى ويَنةكان, فوَتوَطرامةترى دةكريَتة دوو جوَرة: جوَرى يةكةم ثييَ دةطوتريَت فوتوطرامةترى زةمينى ( Photogrammetry Terrestrial) وة جوَرى دووةم ثىَ دةطوتريَت فوتوطرامةترى ئاسمانى ( Aerial Photogrammetry ) ويَنةكان دةبيَت بة شيَوةييَك وةربطيريَن, ويَنةى دووةم دةبيَت لة سةدا شةستى ويَنةى يةكةم دابثوشيَتةوة( Overlap) بوَ ئةوةى ثروَسةى فوَتوَطرامةترى جىَ بة جىَ بكريَت.
ثروَسةى فوَتوَ طرامةترى: بريتيية لة دروست كردنةوةى شيَوةى لاسةنطى و بةرزى فرِوَكة (واتا كاميراكة) لة كاتى وةرطرتنى ويَنةكة لة ئاسمان, ئةم ثروَسةية بة دوو ريَطا جىَ بة جىَ دةكريَت:
-ثروَسةى ميكانيكى : لةم ثروَسةيةدا دوو ويَنة كة لة ناو ئاميَريَكى تايبةت دادةنريَن كة ثىَ دةطوتريَت
( Streoplotter) و بة سىَ قوَناغى كار كردن شيَوة و بارى لاسةنطى و بةرزى فروَكةكة (كاميراكة) بة ثيَوانةييَكى
( Scale) تايبةت لة ناو ئاميَرةكة بةدى دةكريَت. ئةم ثروَسةية لة لايةن كةسانى شارةزاوة ئةنجام دةدريَت.
– ثروَسةى ديجيتال : لةم ثروَسةيةدا قوناغةكانى ثروَسةى ميكانيكى بوَ دروست كردنةوةى شيَوة و بارى لاسةنطى و بةرزى فروَ كةكة (كاميراكة) بة شيَوةييَكى ماتماتيكى و بة بةكارهيَنانى كوَمثيوتةر و بةرنامةى تايبةت ( Software) ئةنجام دةدريَت بة شيَوةييَكى خيَراتر و راست و دروست تر وةكو ئةوةى لة ثروَسةى ميكانيكيدا هةية.
لة هةر ثروَذةييَكى فوَتوَطرامةتريدا ثىَ ويستة ديزاينى ثلانى فرينى فروََكةكة ( Flight plan design ) ئامادة بكريَت تا بزانريَت ضةند هيَلَى فرينى ثيَويستة, و لة هةر هيَليَك ضةند ويَنة بطيريَت, و لة بةرزى ضةند فرِوَكةكة بفريَت, هةروها جوَرى كاميراكة ديارى بكريَت بوَ وينة طرتن.
فوتوطرامةترى بةكار ديَت لةم بوارانة:
– ئةندازيارى , كشتوكالَ و دارستانةكان, ثزيشكى, سةربازى, شويَنةوار و تةلارسازى, دوَزينةوةكانى ذيَر ئاو, و زوَر بوارى تر. فوتوطرامةترى ئيَستا لة قوَناغيَكى تةكنوَلوَجياى سةردةم داية, بوَ بةكار هيَنانى فروَكةى بىَ فروَكةوان ( UAV ) بةكار ديَت بة مةبةستى وةرطرتنى ويَنةكان لة ئاسمانةوة, بة بةكار هيَنانى بةرنامةى زوَر بةتوانا ئاسانكارى زوَريان كردوة بوَ ثروَسةكة بة طشتى.
ريموَت سيَنسينط🙁 Remote Sensing) ريموَت سيَنسينط زانستيى كوَكردنةوةى زانياريى جوَرا و جوَرة لة بارةى تةنةكان لة دورةوة و لة ريَطاى وةرطرتنى ويَنةى شويَنةكان لة ئاسمانةوة بة بةكارهيَنانى كاميراى تايبةت بوَ توَمار كردنى تيشك دانى كاروموطناتيزى كة لة تةنةكانى سةر زةوى دةردةضن لة جوَرى دةرضووةكان ( Emitted) و دانةوةكان ( Reflected) ئةو زانيارييانة شىَ دةكريَنةوة و ليَكوَلينةوة لة ثيَكهاتةكانيان و قةبارةيان دةكريَت.
بوارةكانى بةكارهيَنانى ريموَت سيَنسينط: – ئةندازيارى, ثلان دانان, نةخشة كيَشان, كشتوكالَ, ضاوديَرى كردنى رووبار و بةنداوةكان, ديارى كردنى سةرضاوةكانى ئاو, جوَرى كشتوكالَيية ضاندراوةكان و تةندروستييان, ثيَك هاتةكانى خاك, ذينطة و كةش و هةوا, ضاوديَرى دارستانةكان, جيوَلوَجيا, ئاوديَرى,و سةربازى.
رووثيَوى سةر زةوى: ( Land Surveying ) بريتيية لةو زانست و تةكنوَلوجيايةى كة بوَ ديارى كردنى شويَن لة سةر رووى زةوى و ذيَر زةوى بةكارديَت هةروها دامةزراندنى خالَى ديارى كراو لة سةر زةوى بة طويَرةى ديزاينةكان. بوَ ئةنجام دانى ئةم كارانة بة شيَوةييَكى راست و دروست بوَ ئةم مةبةستة ئاميَر و تةكنوَلوجياى سةردةم بة كاردةهيَنريَت وةك : ( Digital Level, Total Station, GPS, Scanners, EDM, ) لةطةل بةرنامة تايبةتييةكان ( Software ) و كوَمثيوتةر.
رووثيَوان روَلى سةرةكى و طرينطى هةية بوَ ثلان دانان و ديزاين كردن و دروست كردنى ثروَذةكان
1-هةنطاوى يةكةمى رووثيَوان بريتيية لة ئامادة كردنى نةخشةى ئةو ناوضةيةى كة ثروَذةكةى لىَ ئةنجام دةدريَت, و لة سةر ئةم نةخشةية شويَنى ثروَذةكة ديارى دةكريَت و برِى هةلَكةندن و ثرِكردنةوةى بوَ هةذمار دةكريَت.
2-هةمو جوَرة ثروَذة ييَك وةك: ريطاى ئاسنى (شةمةندة فةر), ئوَتوَبان, تونيَل, ئاوديَرى, بةنداو, ثروَذةى ئاوى خواردنةوة, ئاوةرِوَ, فروَكةخانة, بةندةر, بينا بالَاكان, و جوَرى تر هةموى لةسةر بنةماى رووثيَوان دادةمةزريَن و دروست دةكريَن.
3-لةكاتى دروست كردنى ثروَذةكاندا نيشانة دادةنريَت بوَ ديارى كردنى هيَلَ و ئاست ئةويش بة طويَرةى ديزاين لة لايةن ئةندازيارى جييوَماتيكس دادةنريَت بة ئاميَرى سةردةم كارةكة ئةنجام دةدريَت تا ثروَذةكة كوَتايى ديَت.
4-ديارى كردنى سنوور بوَ زةوييةكان بة مةبةستى خانوو دروست كردن و خاوةنداريةتى. و طةلى بوارى تر.
جوَرةكانى رووثيَوان زوَرن لة وانة:Cadastral surveying, Mining Surveying, Route Surveying, Topographic Surveying, Construction Surveying, As build Surveying
ئةندازيارى جييوَماتيكس: – ئةندازيارى ثيَشبركيَية لةطةلَ زانست, ئةندازياران ديار و ناسراون و جيَطاى شانازى هاونيشتمانييةكانيانن.
– ئةندازياران داهيَنةرى طوَرِانكارى سةرنج راكيَشن بوَ نوىَ كردنةوةى ولَات.
– بةرنامةكانى خويَندنى ئةندازيارى طوَرِانكارى ريشةيى لة دةروونى خويَندكارانى دا ئةنجام دةدات واتة سةركةوتنى ثيشةيى.
– بة توانا ئةندازيارييةكانيان ضارةسةركردنى كيَشة طةورةكان دةكةن.
– بةشدارى لة ثيَشكةوتنى وولات دةكةن بوَ ئاستيَكى بالَا تر و خوَشتر دةرِوانن.
– ئةندازيارى دةخويَنم بوَ بةدي هيَنانى دواروَذيَكى بةختةوةر بوَ خيَزانةكم.
– لةبةر ئةو هوَيانة دةبيَت خويَندنةكةم لة باشترين و ثلة بةرزترين زانكوَ ئةنجام بدةم ئةويش( زانكوَى تيشكى نيَودةولةتية).
– هه لى كار له هه مو ئه و بوارانه ى ئامازه ى بيكراوه له ده زكا حكوميه كان و تايبه ته كان كراويه بو تو.
ب.ى. قوباد زه كى هه نارى
سه روَكى به شى ئه ندازيارى رووثيَوان و جييوَماتيكس / زانكوى تيشك نيوده وله تى / هه ولير