هێرۆ ئیسماعیل عارف
- ئەدەب
كاتێك زاراوەی ئەدەب دێتە بەرچاومان، هەر یەكێك لە ئێمە بە پێی ئەو هزرەی لەو ساتەوەختەدا دێتە ناو مێشكی، بیری لێ دەكاتەوە. بۆ نموونە لەوانەیە هەندێك یەكسەر بیر لە ئەدەبی نووسین، ئەدەبی شیعر و چیرۆك و رۆمان بكەنەوە، و هەندێكیش خەیاڵیان بۆ ئەدەب لە رووی مامەڵەی كرداریی كەسەكانەوە بڕوات، بۆیە لێرەدا پێوستە هەڵوەستەیەك لەسەر ئەدەب لە رووی زمانەوە (لغة) و لە ڕووی زاراوەسازییەوە (اصطلاحا) بكەم، پاشان بگەڕێمەوە سەر باسەكەی خۆم.
ئەدەب لە رووی زمانەوە (لغة):
زاراوەی ئەدەب لە زمانی عەرەبی لە سەردەمی پێش ئیسلامدا بە شێوە فراوانەكەی بەكار نەدەهێنرا، بەڵكو ئەدەب تەنها بۆ (مأدبة)(1) بەكار دەهێنرا، بەڵام دوای هاتنی ئیسلام، ئەو وشەیە (مأدبة) گۆڕدرا، بوو بە زاراوەیەك كە بۆ بەرزی رەوشت بەكاربهێنرێ. پاشان لە سەردەمی ئەمەوییەكاندا ئەو زاراوەیە بۆ كەسانێك كە توانای شیعر و چیرۆك نووسین و نووسین بە هەموو شێوەكانییەوە هەبووبێت، بەكارهێنرا، لەپاڵ بەكارهێنانی بۆ بەرزی رەوشت.
ئەدەب لە رووی زاراوەسازییەوە (اصطلاحا):
لە سەردەمی كۆندا ئەدەب لە رووی زاراوەسازی (ئیدیۆماتیكیی)ەوە بە (تەرازووی رۆشنبیری) پێناسە دەكرا (2)
بەڵام لە سەردەمی نوێدا فەیلەسووف و ئەدیبەكان چەند پێناسەیەكیان بۆ ئەم زاراوەیە داڕشتووە لەوانە:
- ئەدەب هەموو شتێكە و هەر شتێكە كە بچێتە بواری چاپەوە.
- ئەدەب تەنها دەچێتە چوارچێوەی خەیاڵ و داهێنانەوە، چونكە هیچ كات ئەم دووانە پەیوەندییان بە كەتوار (واقیع)ەوە نیە.
- ئەدەب واتا بەكارهێنانی زمان بە شێوەیەكی نوێ و نوێگەرییانە، جیاواز بێت لەو بەكارهێنانەی رۆژانەی ژیان.
- ئەدەب هونەرێكی جوانە بە پاڕانەوەیەكی زۆرەوە (3)
لێرەدا بە پێویستی دەزانم ئاماژە بەوە بدەم زاراوەی (ئەدەب) كە لە زمانی كوردیدا بەكاری دێنین هەمان زاراوە عەرەبییەكەیە، و هەروەها لە رووی زمانیی و زاراوەسازییەوە هەمان پێناسەی بۆ دەكرێت.
ئینجا با بێمەوە سەر باسەكەی خۆم، و بۆچی دەستم بە نووسینی ئەم بابەتە كرد. جارێكیان لە سۆشیال میدیادا وتەیەكی عەرەبیم بەرچاو كەوت، زۆر سەنج راكێش بوو دەڵێت: (قلیل الادب جاهل، حتی لو قرأ الف كتاب) واتا (كەسێك كە كەم ئەدەب بوو ئەوا كەسێكی نەفامە ئەگەر هەزار پەرتووكیشی خوێندبێتەوە). لە رۆژانەی ژیانماندا كە دەكرێت بڵێم لەم سەردەمەدا رۆژێكمان تێناپەڕێ ئەگەر رووبەرووی كەسانێك نەبینەوە مامەڵەیان بە پێی پێویست نەبێت، ئیتر ئەو مامەڵە نەشیاوە لە شوێنی كاركردنماندا رووبەروومان بێتەوە، یاخود لە بەرێوەبردنی كارێك لە یەكێك لە بەرێوەبەرایەتییەكان یان لە بازار و هەر شوێنێكی تر بێت. كەواتە دەبێت لە خۆمان بپرسین، ئایا ئەو كەسانە كەسی نەخوێندەوارن؟ یان كەسی تێنەگەیشتوون؟ یان كەسانێكن لەناو خێزانەكانیاندا واتا لەلایەن (دایك و باوكیانەوە) فێری مامەڵەی رێك و پێك و تەندروست نەكراون؟
ئەگەر هەر كەسێك رۆژانە ئەو پرسیارانە لە خۆی دووبارە بكاتەوە، ناگاتە ئەنجام، چونكە ناكرێت هەر كردارێكی نەشیاو لەلایەن خەڵكانێكەوە رووبەرووی بێتەوە، شرۆڤەی دەروونی بۆ بكات، خۆ هەموو دەروونزان نین! لە بەرامبەریشدا ئەم پرسیارانە دێنە ئاراوە، ئەی ئەوانەی رووبەڕووی مامەڵەی خراپ دەبنەوە خاوەن هەست و دەروون نین، بۆچی قبوڵی ئەو مامەڵەیە بكەن؟ ئەی ئەگەر قبوڵیان نەكرد چی روو دەدات؟ كەواتە بەو شێوەیەش هەر ناگەنە ئەنجامێك كە دڵنەوایان بكاتەوە.
رۆژێكیان پیاوێك لە زانایەكی پرسی، باشترین شت چیە كە لە مرۆڤ بوەشێتەوە؟ گوتی: هەستی عەقڵ. گوتی: ئەی ئەگەر نەیبوو؟ گوتی: فێربوونی زانستێك. گوتی: ئەگەر دەرفەتی ئەو فێربوونەی نەبوو؟ گوتی: راستگۆیی زمان. گوتی: ئەی ئەگەر نەیتوانی قسە بكات؟ گوتی: بێ دەنگییەكی دوور و درێژ. گوتی: ئەی ئەگەر نەیتوانی؟ گوتی: زوو مردن.
بە ئیبن موقفعیان (4) گوت: كێ بوو وایكرد تۆ ببیە كەسێكی بە ئەدەب؟ گوتی: (خۆم….. كە شتێكی باشم لە كەسێك بەدی دەكرد، بۆ خۆم وەرم دەگرت، كە شتێكی خراپیشم دەبینی، لە خۆمم بەدوور دەگرت)
- خوێندنەوە
نموونە:
لە سەردەمانی كاركردنمدا لە تەلەفزیۆن، برادەرێك هەبوو هەر كاتێك لە یەكێك توورە دەبوو دەیگوت: كوڕم (ئینجا ئەو كوڕمە بۆ كچ و كوڕ بەكاری دەهێنا) بەقەد بەژنی تۆ كتێبم خوێندۆتەوە، تۆ چۆن ئاوا قسە لەگەڵ من دەكەێت؟ ئیتر بەژنەكە كورت بوایە یان درێژ ئەو هەمان قسەی دووبارە دەكردەوە!! رۆژێكیان پێیم گوت ئەرێ (س) ئەوە چیتە؟ هەمان قسە بۆ هەمووان دووبارە دەكەیتەوە؟ خوێندنەوەی كتێب بەقەد باڵای كەسانێك كەی قسەیە؟ خۆ هەر یەكێك لە ئێمە تا قوتابخانە تەواو دەكات بەقەد بەژنی خۆی و تۆش كتێب دەخوێنێتەوە!!
نمونەیەكی تر:
كەسێكی دەرەوەی وڵات، قەدەر وایكردووە لە نزیكەوە بیناسم، ئەو كەسە پێشمەرگەیەكی كۆنی یەكێك لە پارتە سیاسییەكان بوو، ئیتر لە كۆتاییەكانی هەشتاكان رێی دەكەوێتە ئەورووپا، لە یەكێك لەو وڵاتە ئەورووپییانە رەگەزنامەی سیاسی پێ دەبەخشرێ، ئیتر لەوێ دەست بە كاركردن و خوێندن دەكات، تا دەگاتە دوو بڕوانامەی ماستەر، جگە لەوەی بەهۆی دەربەدەری بۆ ئێران و توركیا و ئینجا بۆ ئەورووپا، فێری زمانی بێگانە دەبێت، خۆی زمانی دایك (كوردی) و زمانی عەرەبی دەزانی، دواتر فێری فارسی و توركی و ئینگلیزی و فەرەنسی بە قسەكردن و نووسینیشەوە دەبێت، بەڵام بە داخەوە هەموو ئەمانە ئەوی نەیكردە كەسێكی بە ئەدەب (لە رووی زمانەوە)، چونكە چەند جارێك كە بە یەكەوە كەوتووینەتە ناو گفتوگۆوە، جگە لەوەی بە هیچ شتێكی هەرێمی كوردستان وەكو دەسەڵاتەكەی، لایەنە سیاسییەكان، حكوومەتیش رازی نەبووە، كە دەهاتە سەر باسی زانكۆكان دەیگوت، ئێوە لە كوردستان دڵتان بە چی خۆشە، زانكۆكانتان لە هەزارەمینی نازانم چەندی ریزبەندی زانكۆكانی جیهانن، من فڵانە زانكۆم تەواو كردووە كە لە 10 یەكەمەكانی ریزبەندی زانكۆ جیهانییەكانە!! ئەو كەسە تەمەنی 60 ساڵی تێپەڕاندووە، هەڵبەتە ناتوانم وەڵامێكی نەشیاوی بدەمەوە، تەنها توانیومە پێی بڵێم (صدفة) دەورێكی باڵای لە ژیانت بینیوە، بەڵام مەرج نیە سوودی هەبووبێت. مەبەستم لەو سوودە (ئەدەب)ەكەیە لە رووی زمانەوە.
(عەلی كوری ئەبی تاڵب) (5) (ر.خ) دەڵێت:
كن ابن من شئت و اكتسب ادبا یغنیك محموده عن النسب
فلیس یغني الحسیب نسبته بلا لسان له ولا ادب
ان الفتی من یقول ها انا ذا لیس الفتی من یقول كان ابي
ئەوەی لێرەدا دەمەوێت ئاماژەی پێ بدەم تەنها یەكەم باڵی بەیتە شیعرییەكەیە كە دەڵێت (كن ابن من شئت و اكتسب ادبا) واتا كوڕی هەر كەسێك بیت ببە، بەڵام ئەدەبت هەبێت.
ئەگەر تەماشایەكی بابەتەكەم بكەنەوە، ئاماژەم بە ناوی چەند كەسایەتییەك داوە، كە كەسانی زانا و گەورەی ئەو سەردەمەی خۆیان بوون، تا ئێستاش وتە و نووسینەكانیان لە زۆرێك لە توێژینەوە و بابەتی جیاوازدا بەكار هێنراون و دەهێنرێن، لەگەڵ هەموو ئەو زانایی و گەورەییەیان، لە زۆربەی قسە و نووسینەكانیاندا تەئكیدیان لە ئەدەب وەكو رەوشت كردۆتەوە زیاتر لە ئەدەب وەكو نووسین و شیعر و هتد…، كەواتە ئەگەر چی ئەدەب لە رووی نووسین و نووسینی شیعر و چیرۆك و رۆمان و خوتبە و هەواڵەوە بەرفراوانترە، بەڵام ئەدەبی قسەكردن و مامەڵەی رۆژانە زۆر لەو ئەدەبە گەورەتر و پیرۆزترە. ئەی بۆچی تا ئێستاش زۆربەمان داد و بێ دادمانە بەدەست ئەو كەسانەی كە لەو ئەدەبە تێنەگەیشتوون؟!
لە كۆتاییدا دەگەینە ئەو ئەنجامەی كە گرنگترین ئەدەب ئەدەبی مامەڵەكردن و ئاخاوتن و رێزگرتنە، هەموو ئەو ئەدەبانەی تریش دەبێت لە خزمەتی ئەو ئەدەبەدا بن، ئەگەر نا ئەوا چەند پەرتووكی ئەدەب بخوێننەوە یاخود لە یەكێك لە ئەدەبەكانی شیعر و رۆمان و ئەدەبی زانست و مەعریفە و هتد…. بنووسن یان خاوەنی بڕوانامەی بەرزیش بن، هیچ مانا و سوودێكیان نابێت.
پرسیارێكم هەیە:
خێرە ئێستا زۆربەی خەڵكەكە وا هەست دەكەن ئەگەر ئەوان بگەنە سەرۆكایەتی وڵات یان حكومەت ئەوا لەم كەسایەتییانەی كە وڵات بەرێوە دەبەن باشتر دەبن و هەرێمی كوردستان ئاوەدان دەكەنەوە و ژیانی هاوڵاتیان خۆشتر دەكەن؟
(1) مأدبة (خوان) لە سەردەمی ێش ئیسلامدا، خوانێك كە بۆ میوانان ئامادە دەكرا پێی دەگوترا مأدبة.
(2) حسن بن سهل (باوكی محەمەد حەسەنی كوڕی سەهلی سەرخەسی) فارسە، یەكێك بووە لە وەزیرەكانی خەلیفە مەئموون.
(3) طه حسین (تەها حسێن عەلی كوڕی سەلامە) ئەدیب و رەخنەگری میسری، نازناوی راگری ئەدەبی عەرەبی پێ بەخشراوە.
(4) ابن مقفع (ئەبو محەمەد عەبدوڵلای كوڕی موقفیع) بە فارسی ناوی (رۆزبێه) بووە، رووناكبیرێكی فارس بووە، بە مەجووسی لەدایك بووە و پاشان ئایینی ئیسلامی پەیرەو كردووە، لە هەردوو سەردەمی خەلافەتی ئەمەوی و عەباسییدا ژیاوە.
(5) علي بن ابي طالب (باوكی حەسەنی عەلی كوڕی ئەبی تاڵبی هاشمی قورەیشی) كوڕی مام و زاوا و هاوڕێی پێغەمبەر (محەمەد) (د.خ)، و چوارەمین خولەفای راشدینە.