د. کاروان زاهیر سابیر
بەشی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان و دیبلۆماسی-زانكۆی نێودەوڵەتیی تیشك – هەولێر
لەم ساڵانەی دواییدا کۆمپانیا نەوتییە نیشتیمانییەکان زیاتر کەوتونەتە کێبڕکێ لەگەڵ کۆمپانیا نەوتییە نێودەوڵەتییەکان، نەک تەنها وەک هاوبەشی لەگەڵ گەورەترین کۆمپانیا نەوتییە نێودەوڵەتییەکانى جیهان (IOCs) ژمارەیەکی زۆر لە کۆمپانیا نەوتییە نیشتیمانییەکان (NOC) چالاکییەکانیان و ئاستى وەبەرهێنانەکانیان بەرز دەکەنەوە، ئەمەش دەبێتە هۆی بەهێزبوونى کۆمپانیاکانی (NOC) کە بەدوای دەرفەتی بەدەستهێنان و سەروەت و سامانی نێودەوڵەتیدا دەگەڕێن. هەرێمی کوردستان بە یەدەگی نەوتی زۆر دەوڵەمەندە، ئەمەش وایکردووە ببێتە کارەکتەرێکى بەرچاو لە پیشەسازی نەوتی جیهانیدا، هەربۆیە حکومەتی هەرێم کۆمپانیایەکی نەوتی نیشتیمانی لە ژێر رۆشنایی یاسای نەوت و غاز ژمارە (22) 2007 لە مادەکانى (10، 11، 12 و 13)دا جێگیر کرد بۆ وەبەرهێنان و هەناردەکردن و بە بازاڕکردنى چالاکییەکانی کەرتی نەوت و غاز. ئەرکە سەرەکییەکانی (NOC) ئاسانکاریکردنی پرۆسەی نەوتە بە هەماهەنگى لەگەڵ(IOCs) کۆمپانیا نەوتییە نێودەوڵەتییەکان کە حکومەت خاوەنی بەشی زۆرینەی پشکەکانیانە و ئامانجیان خزمەتکردنی بەرژەوەندییەکانی وڵاتە. ئامانجی (NOC) ئەوە بوو وەبەرهێنەرانی ستراتیژی دەستیان بگات بە سەرچاوە هایدرۆکاربۆنەکانی وڵاتەکەی وەک خاوەندارێتی هاوبەش و پێشکەشکردنى خزمەتگوزاری. بەپێی یاسا، پێویستە کۆمپانیاکانی (NOC) خاوەنی تەواوی زنجیرەی دابینکردنی نەوت و غاز بن لە وڵاتی زێدی خۆیان، بەم پێیە کۆمپانیا نەوتییە نیشتیمانییەکان ئێستادا زیاتر لە (90%)ی یەدەگی نەوتی جیهان و (75%)ی بەرهەمهێنانیان بەدەستەوەیە (ئەو ژمارانە غازیش دەگرێتەوە)، بەم شێوەیە، سەرچاوەکانی هایدرۆکاربۆن، گواستنەوەی زانیاری لە تەکنەلۆژیای پێشکەوتوو، ئەزموونی ئەندازیاری، و تواناکانی بەڕێوەبردن و بەڕێوەبردنی پڕۆژەی بزوێنەری سەرەکی وەبەرهێنان دابین دەكرێ لە نێوان (NOCs) و (IOCs) چونکە (NOCs) بەشدارن لە زۆربەی پرۆسەکانی نەوت و غاز لەلایەن (IOCs) کە پشتگیریی کەرتی نەوت و غاز دەکەن لە دەوڵەمەندترین وڵاتانی نەوت و غاز لە جیهاندا.
رۆڵی (NOC) بە هاوکاری لەگەڵ (IOCs) زۆر گرنگە لە دڵنیابوون لە گەشەپێدانی بەردەوامی سەرچاوە نەوتییەکانی ناوچەکە، لە هەمان کاتدا پابەندبوون بە ستانداردە نێودەوڵەتییەکان و پێشخستنی گەشەسەندن و سەقامگیری ئابووری. جگە لەوەش، وەک هەرێمى کوردستان نیشانی داوە، دەتوانرێت (NOC) بەکاربهێنرێت بۆ پشتگیریکردنی هەردوو ئامانجی کۆمەڵایەتیی و سیاسی و هەروەها چاوتێبڕینە ئابوورییەکان. ئامانجە جیاوازەکان تەنیا لەو کاتەدا دەتوانرێت بە گرنگ سەیر بکرێن کە لە ئەنجامدا تایبەتمەندیی و دەرئەنجامی جیاوازیان هەبێت، وەک ئەوەی لە کۆمپانیا نیشتیمانییە نەوتییەکاندا هەیە. زۆرێک لەو کۆمپانیایانە دەرکەوتوون کە ناکارامەن و وەبەرهێنانیان بە شێوەیەکی ناکارامەیە، بەڵام ئەگەر نرخی نەوت دابەزێت، ئەوا سنووردارکردنی ئەگەری دابینکردن کە بەهۆی کارەکانی کۆمپانیا نەوتییە نیشتیمانییە ناکارامەکانەوە دروست دەبێت، دەتوانێت ببێتە توخمێکی ناسەقامگیر لە بازاڕی نەوتدا. بۆ کەمکردنەوەی ئەو مەترسییە ئەگەرییەی کە بەهۆی هەژموونی کۆمپانیا نیشتیمانییە نەوتییەکانەوە دروست دەبێت، رەنگە چەندین بژارەی یاسایی پەیڕەو بکرێن، سیاسەتی بەڕێوەبردنی داواکاری دەتوانێت پشتبەستنی هەرێمی کوردستان بە هاوردە کەم بکاتەوە.
یاسای نەوت و غازی هەرێمی کوردستان ژمارە (22) 2007 جیاوازە و ئەولەویەتێکی تایبەت بە (KRG) دەدات. بەپێی ماددەی (111)ی دەستووری فیدراڵی، خاوەندارێتی نەوت و غاز بەپێی بڕگە (3)ی یاساکە بەڕێوەدەچێت. بەپێی ئەم یاسایە و مادەی (112)ى دەستووری فیدراڵی، حکومەتی هەرێمی كوردستان بەپێی بڕگەکانی ئەم یاسایە مافی پشکی هەیە لەو داهاتانەی لە کێڵگەکانی بەرهەمهێنراو لە دوای ساڵی (2005) بەدەستی هێناوە. ئەم پشکە یەکسانە بە پشکی هەموو عێراقییەکان. ئەمەش ئەوە دەردەخات کە بەپێی مەرجەکانی مادەی (112) بڕگە (1)ی دەستووری عێراقی فیدراڵ، بە هاوبەشی کارەکانی نەوتی پەیوەست بە کێڵگە بەرهەمهێنەرەکان لەگەڵ حکومەتی فیدراڵی بەڕێوەدەبات. بەڵگەی زیاتر کە دەبێت بە هاوبەشی کارەکانی نەوت بەڕێوەببات کە پەیوەندییان بە کێڵگە بەرهەمهێنەرەکانەوە هەیە لەگەڵ حکومەتی فیدراڵی بەپێی مادەی (112) بڕگە (1)ی دەستووری فیدراڵی. کۆمپانیای گەڕان و بەرهەمهێنانی کوردستان (KEPCO) لێرەوە وەک کۆمپانیایەکی گشتی دادەمەزرێت، بە قەوارەیەکی یاسایی بە بەڕێوەبردن و دارایی سەربەخۆ. ئەندامانی دەستەی (KEPCO) لەلایەن ئەنجومەنی وەزیرانەوە دیاری دەکرێن و بە زۆرینەی رەهای پەرلەمان پەسەند دەکرێن. ئەندامان دەبێت بێلایەن بن بەرامبەر بە وەزارەت و خاوەن بڕوانامەی تەکنیکی و کارگێڕی بن لە بواری نەوتدا. هەموو ئەندامانی دەستەی کارگێڕی (KEPCO) بۆ ماوەیەکی دیاریکراوی پێنج (5) ساڵە دادەمەزرێن کە لەلایەن پەرلەمانەوە لەسەر بنەمای ڕەها نوێ دەکرێتەوە. لە کۆتاییدا (KEPCO) دەتوانێت بە مەرجی رەزامەندی ئەنجومەنی هەرێم کێبڕکێ لەگەڵ کۆمپانیاکانی تر بکات بۆ بەدەستهێنانی ڕێگەپێدان سەبارەت بە بوارەکانی داهاتوو، بەشداریکردن لە وەبەرهێنانی هاوبەش و ڕێککەوتنی گرێبەستی هاوشێوە، جا لە هەرێم بێت، لە ناوچەکانی تری عێراق یان دەرەوەی وڵات، بەهەمان شێوە مادەی (11) لە یاساى نەوت و غازى هەرێمى کوردستان. لێرەوە کۆمپانیای نەوتی نیشتیمانی کوردستان (KNOC) وەک کۆمپانیایەکی گشتیی دروست دەکرێت کە قەوارەیەکی یاسایی بێت و خاوەنی دارایی و بەڕێوەبردنی سەربەخۆ بێت. لە مادەی (12)ی هەمان یاسادا دەریخستووە کە ڕێکخراوی بەبازاڕکردنی نەوتی کوردستان (KOMO) هاوتەریب لەگەڵ (SOMO) ئەو لایەنەی بەرپرسیارە لە بەبازاڕکردنی نەوت لە عێراق لە ناوخۆدا بە ڕێکخراوی بەبازاڕکردنی نەوتی دەوڵەت ناسراوە. بەپێی یاساکانی ئێستای عێراق، ئەو تاکە دەزگای حکومییە کە ڕێگەی پێدراوە گرێبەستی کڕین و فرۆشتنی نەوتی خاو و هەروەها هاوردە و هەناردەکردنی بەرهەمە نەوتییەکان واژۆ بکات. سەرنجی سەرەکی کۆمپانیاکە لەسەر بەبازاڕکردنی نەوتی خاوی عێراقە لە رێگەی بەندەرەکانی هەناردەکردنی (بەندەری جیهان و بەندەری خور العمیه و بەندەری نەوتی بەسرە) بەتایبەتی نەوتی خاوی کەرکوک و نەوتی سووکی بەسرە. جگە لەوەش کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوت هەوڵدەدات بەنزین و نەوتی سپی و غازی شل بەپێی پێداویستی ناوخۆیی دابین بکات و بەرهەمی نەوتی سووتەمەنی و هەندێک بابەتی تایبەتمەند هەناردە بکات کە زیادە بۆ ئەو داواکاریانە.
لە رووی تیۆرییەوە یاساکە ڕۆڵێکی بەرچاوی بەخشیوە بە ژمارەیەک کۆمپانیای (NOC)، وەک کۆمپانیای گەڕان و بەرهەمهێنانی کوردستان (KEPCO) و ئەوانی دیکە، بە دامەزراندنی لاپەڕەیەکی جیا کە تیشک دەخاتە سەر ئەرکە گرینگەکانیان لە پیشەسازی نەوت و غازدا. مەسەلەکە ئەوەیە کە زۆرینەی بابەتەکان هێشتا تەنها ڕەنگن لەسەر کاغەز. لە واقیعدا هیچ شتێک وەک (NOC) یان هەر بینایەک بوونی نییە کە ناوی (NOC)، (KEPCO) یان (KOMO) بێت. لە واقیعدا شتێک نیە بە ناوی (NOC) یان هەر پێکهاتەیەک کە بتوانرێت بە (NOC) ناوببرێت.
مێژووی بەشداری دەوڵەت یان یەکێک لە کۆمپانیا نیشتیمانییەکان لە کارەکانی نەوتدا دابەشکراوە بەسەر دوو قۆناغدا:
- قۆناغی گرێبەستە نەوتییە تەقلیدییەکان، لەوانە: گرێبەستی ئیمتیازاتی تەقلیدی.
- قۆناغی گرێبەستە نوێیەکانی نەوت، لەوانە: گرێبەستی بەشداریکردن لە بەرهەمهێنانى نەوتدا، هەروەها گرێبەست بۆ گرێبەستە نەوتییەکان.
لە قۆناغی یەکەمدا توێژەران بۆیان دەرکەوت کە وڵاتانی دەوڵەمەند بە نەوت بەستراوەتەوە بە کۆمپانیا نەوتییە نێودەوڵەتییەکان و چەندین مافی گرێبەستیان پێ بەخشین، لە ئەنجامدا هیچ رۆڵێکی دیاریان بۆ دەوڵەت لە کارەکانی نەوتدا نەبووە، هەروەها هیچ کۆمپانیایەکی نەوتی نیشتیمانیش بەشداریی لە کارەکانی نەوتدا ناکات، کە بیری نەوت لەلایەن کۆمپانیا نێودەوڵەتییە نەوتییەکانەوە هەڵکەندراوە و نەوت دەرهێنراوە، و وڵاتانی خاوەن نەوت مافی ئەوەیان هەبووە چەند سوودێکی دارایی یان نادارایی بەدەستبهێنن. بۆ نموونە لە ڕێکەوتنی ئیمتیازاتی نەوتی ساڵی (1923) لە نێوان کۆمپانیای نەوتی تورکیا و حکومەتی عێراقدا. جگە لەوەش حکومەتی سعودیە و کۆمپانیای نەوتی ئەمریکی – (Shell) – ڕێککەوتنى ئیمتیازاتی نەوتیان هەیە.
هەرچەندە بیرۆکەی بەشداریکردن لە زۆربەی ئەو رێککەوتنە ئیمتیازانەی وڵاتانی دیکەدا هەبووە، لەوانە گرێبەستی ئیمتیازاتی نەوت لە نێوان حکومەتی عێراق و کۆمپانیای نەوتی تورکیا لە ساڵی (1925)، بەڵام لە مادەی (3)دا هاتووە: “ئەگەر کۆمپانیایەکی تایبەت بۆ ئیستغلالکردنی نەوت لە عێراق پێکبهێنرێت، دەبێت رێگە بە حکومەتی ناوخۆیی یان بەرژەوەندییە ناوخۆییەکانی دیکە بدات بەشداری بکەن، ئەگەر بیەوێت لە (20%)ی سەرمایەی کۆمپانیاکە زیاتر نەبێت”، بەڵام لە سەردەمی نوێدا پێدەچێت تایبەتمەندیی ئەدای کۆمپانیا نیشتیمانییە نەوتییەکان جیاواز بێت لەگەڵ کۆمپانیا تایبەتەکانی نەوت، چونکە رەنگە ئامانجی جیاواز لە کۆمپانیا نەوتییە ئەهلییەکان بزوێنرێن. رەنگە لە کۆتاییدا کۆمپانیا نیشتیمانییە نەوتییەکان بەربەستێک لە بەردەم کارکردنی کارامەی بازاڕی جیهانی نەوت پێکبهێنن، کە ڕەنگە لە کورتخایاندا گرنگییەکی ئەوتۆی نەبێت بۆ وڵاتانی بەکارهێنەری نەوت، وەک لە خوارەوە وردتر دەخرێتەڕوو.
عێراق بەرهەمهێنەری بەرچاوی غازی سروشتی و نەوتە، بە چوارەم گەورەترین یەدەگی نەوتی خاو کە پشتڕاستکراوەتەوە، لە جیهاندا دادەنرێت. هەروەها گەورەترین بەرهەمی نەوتی خاوی ڕێکخراوی وڵاتانی هەناردەکاری نەوت (OPEC)ە، بەڵام ساڵانێک لە ململانێ و گەمارۆ نێودەوڵەتییەکان، بەشێکی زۆری نەوت و غازی عێراقی بەبێ دۆزینەوە ماوەتەوە. سەرەڕای ئەوەش کەرتی نەوت (36%)ی بەرهەمی ناوخۆیی و(90%)ی داهاتی حکومەت لە عێراق پێکدەهێنێت، زۆربەی ئەم داهاتە لە رێگەی فرۆشتنی هەناردەکردنەوە بەدەست دێت کە لەلایەن (SOMO)ەوە دەکرێت. بۆیە پیشەسازی نەوت لە عێراق پێویستە بۆ دۆخی ئابووری وڵات، تەندروستی ئابووری، و هەوڵە بەردەوامەکان بۆ ئاوەدانکردنەوەی میللەت، بەتایبەت لەڕووی پەرەپێدانی ژێرخان و بەکارهێنانی غاز و نەوت بۆ کارپێکردنی ژێرخانی (EITI 2020) سەرەڕای ئەوەش، حکومەتەکان کۆمپانیا نیشتیمانییە نەوتییەکان وەک ئامرازێک لە پرۆسەی گەشەپێدانی ئابووری فراوانتردا بەکاردەهێنن. کەرتی نەوت یەکەم کەرتی ئابووری بەرچاوە کە لە وڵاتانی جۆراوجۆردا بەڕووی ئابووری جیهاندا کرایەوە. لە ئەنجامدا ڕەنگە پیشەسازی نەوت یەکەم پیشەسازى بێت کە گرێبەستی وەبەرهێنانی نێودەوڵەتیی و چەمکەکانی یاسای موڵک و ماڵی و هەروەها ستانداردە ژمێریارییەکان و داراییە دامەزراوەکان بخاتە ڕوو، کە هەموو ئەمانە پێویستن بۆ ئەوەی گەشەسەندنی ئابووری بەرەوپێش بچێت. پیشەسازی دەتوانێت وەک ڕێڕەوێک بۆ گواستنەوەی تەکنەلۆژیا بۆ باقی ئابووری کار بکات، رەنگە رێساکانی ناوەڕۆکی ناوخۆیی بخرێنە بواری جێبەجێکردنەوە بۆ دڵنیابوون لە دامەزراندنی کۆمپانیاکانی خزمەتگوزاری یارمەتیدەر. هەروەها رەنگە کۆمپانیای نیشتیمانی نەوت ناچار بێت سووتەمەنی پاڵپشتیکراو بۆ ئەو کۆمپانیایانە دابین بکات کە بەشێکن لە ئامانجە درێژخایەنەکانی گەشەکردنی وڵاتەکان. کازاخستان نموونەی ئەرکەکانی گەشەپێدانی کۆمپانیایەکی نیشتیمانیی نەوتە، بەو پێیەی کۆمپانیای (KMG)بە ئاشکرا ئامانجەکانی خۆی راگەیاندووە، ئەم ئامانجانە بریتین لە تێکەڵکردنی کازاخستان بە ئابووری جیهانی و دڵنیابوون لەوەی کە گەشەکردن و گەشەسەندنی (KMG) لە گەشەی ئابووری گشتیی وڵاتەکەدا ڕەنگدەداتەوە. لە ئەنجامدا رەنگە مۆدێلی کۆمپانیای نەوتى نیشتیمانی کاریگەری ئەرێنی زۆری لەسەر ئابووری حکومەتی هەرێم هەبووایە ئەگەر تەنها لەسەر کاغەز نەبووایە. هەروەها ئەم بابەتە لە بەرژەوەندیی حکومەتی هەرێمدایە بۆ دامەزراندنی کۆمپانیایەکی نیشتیمانیی نەوت بەشێوەیەکى کردارى، کە لە ساڵانى (2007) بە دواوە بڕێکی بەرچاو لە نەوت لەلایەن کۆمپانیای (Dana Gas) و (Chevron) دۆزرایەوە. لە دواتردا گەورەترین کۆمپانیا نەوتییەکان لەوانە کۆمپانیای) Exxon Mobil، Rosneft، Gazprom، (Gas DNO، وەبەرهێنانە چەند ملیارد دۆلارییەکانیان لە هەرێمی کوردستان وەگەڕخستووە. کۆمپانیا نەوتییەکان ڕێککەوتن لەسەر گرێبەستەکان و بەشداریکردنیان لە پڕۆژەکانی حکومەتی هەرێمدا بە نزیکەیی (40%) زیادکرد.
کاریگەری کۆمپانیای نەوتى نیشتیمانی (NOC) لەسەر سیاسەتی دەرەوە
زۆرێک لە توێژەران و سیاسەتمەدارانی ئەمڕۆ ئەو بۆچوونەیان هەیە کە بازرگانی نەوت بەڕاستی کاریگەریی لەسەر پەیوەندییە ئەمنییەکان یان دیپلۆماسییەکانی نێوان وڵاتانی بەرهەمهێنەر و بەکاربەر هەیە. ئەمەش بەشێکی لەبەر ئەوەیە کە پێیان وایە نەوت جیاوازە لە کاڵا بازرگانییەکانی دیکە و لە هەندێک ڕووەوە گرنگترە. هەروەها خەڵک پێیان وایە وڵاتانی بەکاربەر زۆر ڕێز لە پەیوەندییەکانیان لەگەڵ وڵاتانی بەرهەمهێنەر دەگرن بەهۆى گرنگیى ئەو بازرگانییە نەوتییەی کە لەنێوانیاندا هەیە، وەکو پەیوەندیى ڕوسیا لەگەڵ وڵاتە ئەوڕوپییەکان، ئەگەرچى زۆربەى وڵاتانى هاوردەکار هاوڕانین لەگەڵ سیاسەتى ڕوسیا بەرامبەر بە ئۆکڕانیا، بەڵام بەهۆى بەرژەوەندییەکانیان لە ڕووى نەوت و غازەوە دوودڵن لە بڕیاردان لە دژى ڕوسیا. بە پێی ئەم لۆژیکە ڕەنگە مرۆڤ چاوەڕوانییەکی دیاریکراوی هەبێت ئەگەر بازرگانی نەوت لە نێوان دوو وڵاتدا زیاد بکات یان کەم ببێتەوە. زیادبوونی بازرگانی نەوت لەوانەیە ببێتە هۆی بەهێزبوونی پەیوەندیی دیپلۆماسی، لە کاتێکدا کەمبوونەوەی بازرگانی نەوت رەنگە کاریگەری نەرێنی لەسەر پەیوەندییە ئەمنییەکان یان دیپلۆماسییەکانی نێوان لایەنەکان هەبێت. هاوکاری کاریگەر لە نێوان (NOC) و (IOCs) دەبێتە هۆی بەدەستهێنانی داهاتی بەرچاو لە هەناردەکردنی نەوت(NOC) ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕێت لە بەڕێوەبردنی ئەم داهاتانە، دڵنیابوون لە شەفافیەت، و ئاراستەکردنی پارەکان بەرەو کەرتە گرنگەکانی وەک ژێرخان، پەروەردە، چاودێری تەندروستی، و پڕۆژەکانی هەمەچەشنکردنی ئابووری. بە بەکارهێنانی داهاتی نەوت بە شێوەیەکی ستراتیژی(NOC) دەتوانێت پشتبەستنی هەرێم بە هەناردەکردنی نەوت کەم بکاتەوە و گەشەی پیشەسازییەکانی دیکە هان بدات، ئەمەش ئابوورییەکی هاوسەنگتر و بەردەوامتر بەرەوپێش دەبات.
سەبارەت بە هەرێمی کوردستان کە بەشێکە لە بەرژەوەندیی جیهانی، چەندین گفتوگۆ لەسەر ئامانجی سەرەکی گرێبەستى هاوبەش (PSC)ەکان کە پێکهێنانی هاوبەشییە لە پێناو بەدەستهێنانی تەکنەلۆژیای مۆدێرن و بەرژەوەندیی سیاسی لە ناو (IOC)ەکاندا هاتۆتە ئاراوە. بەپێی یاسای نەوت و غازی هەرێمی کوردستان ژمارە (28)ی ساڵی (2007)، هەرێمى کوردستانی ڕێککەوتنی دابەشکردنی بەرهەمی لەگەڵ کۆمپانیاکانی نەوتی بیانیدا بەکارهێنا. هەرچەندە حکومەتى فیدراڵی عێراق دانی بە گرێبەستە نەوتییەکاندا نەنا، بەڵام سەرەڕای ئەوەش ئەمە کرا. مادەی (112)ى دەستووری عێراق دەسەڵاتی بە حکومەتی هەرێمی کوردستان داوە بۆ گرێبەستی نەوت لەگەڵ کۆمپانیا بیانییەکانی نەوت. حکوومەتی هەرێمی کوردستان دووپاتی کردەوە کە ئەم گرێبەستانە شەرعیەتیان هەیە و خزمەت بە راکێشان و هاندانی وەبەرهێنانی بیانی لە هەرێم دەکەن. هەرچەندە گرێبەستی هاوبەشکردنی بەرهەمهێنان مەترسی زیاتر بۆ کۆمپانیا نەوتییە فرەنەتەوەییەکان بەدوای خۆیدا دەهێنێت، بەڵام ئەم گرێبەستانە پلەیەکی بەرزتر لە سوود بۆ ئەم کۆمپانیایانە پێشکەش دەکەن، چونکە پێکهاتەیەک پێشکەش دەکەن کە ڕێگە بە بەرزترین ئاستی وەرگرتنەوەی تێچوونەکان دەدات. ڕاستە لە ڕێککەوتننامەکانی هاوبەشی بەرهەمهێناندا، کۆمپانیا نەوتییە بیانییەکان زۆرترین مەترسی لە ئەستۆ دەگرن، بەڵام گرێبەستە نەوتییەکان باشتر کاردەکەن بۆیان، چونکە پێکهاتەیەک پێشکەش دەکەن کە ڕێگە بە بەرزترین پلەی وەرگرتنەوەی تێچوون و بەرهەمهێنانی نەوت دەدات، بەڵام گرێبەستە نەوتییەکانی نێوان هەرێمی کوردستانی و حکومەتی عێراق پەرەی سەندووە بۆ ناکۆکییەکی سیاسی نەک یاسایی یان بازرگانی.
هۆکارەکانی دامەنەزراندنی کۆمپانیاى نەوتى نیشتیمانی (NOC) لە هەرێمی کوردستاندا
پلانەکانی کۆمپانیاکان دەبێ دیدێکی داهاتووی بەردەوام بخەنە بەردەم (NOC) و حکومەتەکانیان. کۆمەڵێک ڕێسای ڕوون و کاریگەر ئەو بڕە پارەیە بەڕێوەدەبات کە (NOC) دەتوانێت قەرز بکات، خەرج بکات و بەشداری بکات لە گەنجینەی نیشتیمانیدا، دەتوانرێت بەهۆی دیدگایەکی لەو شێوەیە ئاسانکاری بۆ بکرێت. ئەگەرنا پاراستنی (NOC) ئەستەمە، لێرەدا چەند خاڵێک دەخەینەڕوو کە ڕەنگە هۆکاربن بۆ دامەنەزراندنی (NOC)لە هەرێمی کوردستان:
أ. حکومەتی ناوەندی بەغدا ڕەتیدەکاتەوە دان بە هەر جۆرە (NOC)یەکدا بنێت کە لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە دامەزرابێت یان هەر مامەڵەیەکی لەم جۆرە کە لە ڕێگەی هەر قەوارەیەکی ترەوە جگە لە (SOMO) ئەنجام بدرێت.
ب. ململانێى سیاسی: حکومەتی هەرێم لە چوارچێوەی ژینگەیەکی سیاسی ئاڵۆزدا کاردەکات و دامەزراندنی (NOC)دەکرا ببێتە هۆی ناکۆکی لەنێوان لایەنە سیاسییە جیاوازەکان و هەرێمەکان لەسەر دابەشکردنی داهات و دەسەڵاتەکانی بڕیاردان.
ج. سنووردارکردنی دارایی: دەبێت (NOC) بە وەبەرهێنانی پێشوەختەی گەورە و خەرجییەکانی بەردەوامی بەڕێوەبردن دامەزرێت. ڕەنگە سنوورداربوونی دارایی ڕێگر بووبێت لە دامەزراندنی و بەردەوامبوونی ڕێکخراوێکی لەو شێوەیە لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە.
د. توانا و شارەزایی: پەرەپێدان و بەڕێوەبردنی (NOC) پێویستی بە شارەزایی تەکنیکی و ئەزموون و توانای دامەزراوەیی بەرچاو هەیە، کە ڕەنگە حکومەتی هەرێم لە کاتی ڕەچاوکردنیدا کەمی هەبووبێت.
ه. بەشداریکردنی بیانی: بە سەرنجدان بەوەی کە(IOC) زۆرجار بەشداری لە تەکنەلۆژیای پێشکەوتوو و سەرمایە و کارامەیی کارکردندا دەکەن، ئەگەری ئەوە هەیە کە بوونی ئەوان لە پیشەسازی نەوتی کوردستان، حکومەتی هەرێمی بێ هیوا کردبێت لە پێکهێنانی (NOC).
– دانانی ڕێنمایی بۆ شەفافیەت لە بەڕێوەبردنی سامانە سروشتییەکان، بەتایبەتی سەبارەت بە داهاتی فرۆشتنی نەوت و غاز. لەوانەیە شەفافیەت لە ڕاپۆرتکردنی کۆمپانیا نەوتییە نیشتیمانییەکانی خاوەندارێتی حکومەتدا زیاتر بێت لە ئەنجامی وەرگرتنی دەستپێشخەری شەفافیەتی پیشەسازییەکانی دەرهێنان و هەڵگرتنی هەردوو کۆنترۆڵی زۆرینە و سنووردار بەسەر یەدەگی نەوت و غازدا، لە کۆتاییدا، هیوادرین حکومەتی هەرێم بتوانیت بە شێوەیەکى کردارى (NOC) یەک دابمەزرێنێت، هەروەها بتوانێت سەرچاوە سروشتییەکانی بۆ پێشخستنی سیاسەتی دەرەوەی خۆی بەکاربهێنێت، چونکە لە زۆربەى توێژینەوەکان دەرکەوتووە کە بوونى (NOC) زۆر گرنگە بۆ هەر وڵاتێکى وەبەرهێن تاوەکو حکومەتى هەرێمیش بتوانێت لەبەرژەوەندییە سیاسیەکانى خۆى بەکاری بهێنێت.
تێبینی:
Kurdistan Regional Government (KRG)
Kurdistan Oil Marketing Organization (KOMO)
International Oil Company (IOC)
National Oil Company (NOC)
State Organization for Marketing of Oil (SOMO)
Kurdistan Exploration and Production Company (KEPCO)
Organisation of Petroleum Exporting Countries (OPEC)
KazMunayGas” (KMG)