كورد و ١٢٣ ساڵ رۆژنامەگەری

هێرۆ ئیسماعیل عارف

 

هەموو ساڵێك لە 22ی نیساندا، یادی رۆژێكی گرنگ لە مێژووی كورددا دەكرێتەوە، ئەویش یادی دەرچوونی یەكەمین رۆژنامەی كوردییە لە ٢٢ی نیسانی ساڵی ١٨٩٨دا، واتە 123 ساڵ لەمەوبەر میر میقداد مدحەت بەدرخان، یەكەمین رۆژنامەی بە زمانی كوردی بەناوی (كوردستان)ەوە بە چاپ گەیاند و بڵاوی كردەوە، بەڵام نەك لەسەر خاكی كوردستان، بەڵكوو لە دەرەوەی سنوووری كوردستانی مەزن و بەدروستی لە شاری قاهیرەی پایتەختی میسر. هۆكاری دەركردنی یەكەمین رۆژنامەی كوردییش لە تاراوگە، لەلایەكەوە بۆ ستەمی دەوڵەتی عوسمانیی ئەودەم لەدژی كوردان و هەروەها نەبوونی داموودەزگای پێشكەوتووی چاپەمەنی لەنێو شارەكانی كوردستاندا، دەگەڕێتەوە

زۆر جار باس لە گرنگیی مێژووی سەرهەڵدانی رۆژنامەگەریی كوردی دەكرێت، ئاخر لەو سەردەمەدا، كەم لە گەلانی رۆژهەڵات ئەگەر هاوحاڵی كورد بووبن، بیریان لەوە كردووەتەوە رۆژنامەی چاپكراویان هەبێت، كەچی كورد، لەڕێی میقداد مدحەت بەدرخان و ماڵباتی میرانی بەدرخانەوە، بیری لەوە كردووەتەوە كە هاوشان لەگەڵ سەرهەڵدانی بزاڤە رۆشنبیری و سیاسییە نەتەوەییەكەیدا، رۆژنامەگەرییشی هەبێت بە زمانی خۆی

لێرەدا وێڕای دانەواندنی سەری رێز بۆ رابەرانی مێژووی بزاڤی رۆژنامەگەریی كوردی لەم یادەدا، لەوانە (میقداد بەدرخان و بەشێك لە میرانی بنەماڵەكەی، حاجی تۆفیقی پیرەمێرد، حسێن حوزنی موكریانی و گیوی موكریانی، كاكەی فەلاح، نەجمەدینی مەلا، هێمن موكریانی و زۆر لە ناوە درەوشاوەكانی تر) بە دەرفەتێكی زێڕینی دەزانم پێناسەیەكی پیشەی رۆژنامەگەری بكەم و كورتەیەك بنووسم نەك تەنیا لەسەر مێژووی رۆژنامەگەریی كورد و ئەو كەسایەتییەی بیرۆكەی دەركردنی ئەو رۆژنامەیەی هەبوو، بەڵكوو هەندێك زیاتر دەچینە ناو مێژووی ئەم كارەوە، بۆ ئەوەی بزانین یەكەمین كاری رۆژنامەگەری و میدیایی لە كوێوە سەری هەڵداوە و ئەم كارە بۆ بەدرخانیان چ هەنگاوێكی گرنگ بووە

 

پێناسەی رۆژنامەگەری

لە زۆر شوێندا پێناسەی كاری رۆژنامەگەری بەگشتی بەم شێوانە كراوە: ”پیشەیەكە بۆ كۆكردنەوەی هەواڵ و زانیاری و بیروڕای كەسانێك، هەروەها كار لەسەر بڵاوكردنەوەیان دەكات لەناو گوڤار و رۆژنامەكاندا“. هەروەها دەگوترێت: ”پیشەی رۆژنامەگەری، كاركردنە لەناو رۆژنامە و گۆڤار و هەر جێیەكی راگەیاندن، واتا گەڕانە بەدوای هەواڵ و نووسینەوەی وتار و بەدواداچوون و نووسینی بابەتی جیاواز“⁽¹⁾ ، دەشگوترێت: ”رۆژنامەگەری، هەم پیشەیە و هەم پەیام“⁽²⁾

 

مێژووی رۆژنامەگەری

لە دێر زەمانەوە رۆژنامەگەری هەبووە، بەڵام بە تەكنیكێكی تر و شێوازێكی تر و بۆ هەمان مەبەست بووە، ئەویش بڵاوكردنەوەی زانیاری و گەیاندنی بووە بە خەڵك. سەرەتای دەركەوتنی رۆژنامەگەری بۆ سەردەمی بابلییەكان دەگەڕێتەوە، لەو كاتەدا كەسێكیان دامەزراندووە پێیان گوتووە (نووسەر)، ئەو نووسەرە لەسەر تەختەقوڕ رووداوی رۆژی نووسیوەتەوە و لە رۆژنامە فەرمییەكەیان بەناوی (ئیمپراتۆڕییەت) بڵاوی كردووەتەوە. ئەم شێوە نووسینە تا 1500 ساڵ بەردەوام بووە. لە رۆماش هەموو ئەو بڕیار و حوكمە دادوەرییە گرنگانەی دەدران و رووداوە گرنگەكانی كە روویان دەدا، دەنووسرانەوە و دەگەیەنرانە گەلەكەیان بۆ ئەوەی بەئاگا بن، بەڵام ئەم جۆرە كارە دوای رووخانی ئیمپراتۆریەتی رۆما كۆتایی پێهات

 

 

میقداد مدحەت بەدرخان كێیە؟

دێمەوە سەر میژووی رۆژنامەگەریی كوردی، دامەزرێنەری یەكەمین رۆژنامەی کوردی، كوردێكی میرزادەی باكووری كوردستانە كە (میقداد مدحەت بەدرخان کوڕی میر بەدرخان پاشا)یە، ساڵی لەدایکبوون و کۆچی دوایی نەزانراوە. میقداد مدحەت بەدرخان ناوێکی ئاوێتەیە، ئەم شێوە ناونانە، عوسمانییەکان و کوردەکانی ئەو سەردەمە، لە فەرەنسییەکان وەریانگرتووە بۆ ناونانی ڕۆڵەکانیان.⁽³⁾

ساڵی 1891 لە ئەستەنبوڵەوە چووەتە میسر، ساڵی 1898 لە قاهیرە پێنج ژمارەی ڕۆژنامەی (کوردستان) بڵاو دەکاتەوە، پاش ئەوە بەهۆی هەڕەشەکانی سوڵتان عەبدولحەمیدی عوسمانی، دەگەڕێتەوە ئەستەنبوڵ، بۆ ئەوەی لەسەر ئەو، براکانی تووشی ئەشکەنجە و زیندانیکردن نەبن

ساڵی 1899، لەگەڵ عەلی بەگی برایدا هەوڵ دەدەن زەمینە بۆ شۆڕشێکی نەتەوەیی كوردی خۆش بکەن، بەڵام سەر ناکەون

هەندێک لە مێژوونووسەکان دەڵێن: میقداد مدحەت بەدرخان یەکێك بووە لە ئەندامە چالاکەکانی (پارتی ئیتحاد و تەرەقی). ساڵی 1906 لەسەر ئەو هەڵوێستەی لە تورکیا نەفی کرا. ساڵی 1910 و ماوەیەک پاش ڕاگەیاندنی حکوومەتی دەستووری لە ئەستەنبوڵ، بەشداری لە دامەزراندنی “جەمعیەتی نەشری مەعاریفی کوردی” دەكات. بەپێی هەندێ سەرچاوە، ماوەیەک کراوە بە موتەسەڕیفی شاری دەرسیم، بەڵام لەو ساڵە بەدواوە، هیچ شتێک لەبارەی ژیانی نازانرێت

میقداد مدحەت بەدرخان، جگە لەوەی کە یەکەمین ڕۆژنامەنووس و دامەزرێنەری بزاڤی رۆژنامەگەریی کوردییە، چاپخانەیەکیشی بە ناوی “چاپخانەی ڕۆژنامەی کوردستان” لە قاهیرە دامەزراندووە، کە بەیەکەمین چاپخانەی کوردی دێتە هژمار.

ئەم ڕابەرە مەزنە، جگە لە زمانی خۆی و زمانی تورکی و عەرەبی، زمانی فەرەنسییشی بە باشی زانیوە، بۆیە لەگەڵ بڵاوبوونەوەی یەکەمین ژمارەی ڕۆژنامەی (کوردستان)، کارتێکی بە زمانی فەڕەنسی بڵاو کردووەتەوە کە شارستانیبوون و پێشكەوتنخوازیی ئەودەمی عەقڵی میقداد مدحەت بەدرخان نیشان دەدات

 

 

یەكەمین رۆژنامەی كوردی (كوردستان) چۆن بوو؟

ئەو رۆژنامەیە كە لەلایەن میری رۆژنامەگەریی كوردی میقداد مدحەت بەدرخانەوە دەرچوو، نووسینەكانی بە زمانی كوردی بە شێوەزاری كرمانجیی باكوور كە پێی دەگوترێت شێوەزاری جزیرەی (بۆتان) و بە پیتی ئارامی (كە پێی دەگوترێ پیتی عەرەبی) بوو. رۆژنامەی كوردستان لە چوار لاپەڕە پێكهاتبوو، هەر دوو هەفتە جارێك ژمارەیەكی چاپ و بڵاو دەكرایەوە، كە چەندین بابەتی ئەدەبی و سیاسی و فیكر و هەواڵی رۆژی لەخۆ گرتبوو. ئامانج لە دەرچواندنی ئەم رۆژنامەیە، رۆشنبیركردنی تاكی كورد بووە، بۆ ئەوەی بەئاگا بێت لە هەر گۆڕانكارییەكی سیاسی و كۆمەڵایەتی كە لە ناوچەكەدا روویان دەدا، تا بزانن مافە رەواكانیان چییە و خەبات و قوربانی لەپێناویدا بكەن. بەپێی سەرچاوەکان، رۆژنامەکە سێ ھەزار دانەی لێ چاپ دەکرا ٢٠٠٠ دانەی بەخۆڕایی لە ناوچە جیاوازەكانی کوردستانی مەزن دابەش دەکرا. دەرچواندنی رۆژنامەی کوردستان لە قاھیرە دوور لە خاک و خەڵکی ستەم لێکراوی کورد بووە، بە ھۆی زۆڵم و فشاری ناحەزانی گەلی کورد، چەندین جاریش جێگۆڕکێی پێ کراوە، هەمووشی لەسەر ئەو ستەمە بووە كە لە دژی كورد هەبووە

 

خزمەتكردن بە بواری رۆژنامەگەری

دەرچوونی یەكەمین رۆژنامەی كوردی پێش 123 ساڵ، گەورەترین خزمەتی بە ئەوكات و ئێستای گەلی كوردستان گەیاندووە. ئەو رۆژنامەیە یەكەمین بەردی بناغەی تەلاری رۆژنامەگەریی كوردی و سەرەتای كرانەوە و هەستكردن بووە بە گرنگیی ئەو بوارە، چونكە هەموو وڵاتانی دونیا لەڕێی رۆژنامەوە پێشكەوتن و سەركەوتنەكاتنیان خستووەتە بەرچاوی جیهان، و دنیایان لە هەر گۆرانكارییەك و پێشكەوتنێكی خۆیان ئاگادار كردووە و خەڵكی خۆشیان لە دنیا ئاگادار كردووە، كەواتە ئەم پێشكەوتنی میدیاییەی كە ئێستا لە هەرێمی كوردستاندا دەیبینین، بە میدیای بینرا و بیستراوەوە بۆ بیرۆكەی 123 ساڵ لەمەوبەری میر و رابەری رۆژنامەگەریی كوردی، میقداد مدحەت بەدرخان دەگەڕێتەوە

 

پیشەی گەڕان بەدوای سەرئێشەدا

بە كاری رۆژنامەگەری دەگوترێت (پیشەی گەڕان بەدوای سەرئێشەدا)، رەنگە ئەو دێڕە بەتەواوی لەسەر رابەرانی سەرەتای كاروانی رۆژنامەگەریی كوردی بچەسپێت، ئاخر ئەوان سەرئێشە و مەینەتی و ئازاری زۆریان چەشتووە لەسەر دەركردنی رۆژنامە بە زمانی خۆیان، بەڵام ئەو وتەیە كورد نەیگوتووە، بەڵكوو قسەی نووسەرانی غەیرە كوردە، لێ ئەگەر وەك واتای دێڕەكە لێكی بدەینەوە، بەڵێ رۆژنامەگەری ماندووبوون و گەڕانە بەدوای سەرئێشەدا، لێ بە ڕای من سەرئێشەیەكی چێژبەخشە، چونكە رۆژنامەگەری یەكێكە لە خۆشترین و پڕچێژترین سنوورفراوانترین پیشە، تەنیا پیشەیە كە توانیویەتی هەموو بوارەكانی ژیان لەنێو خۆیدا كۆ بكاتەوە، ئیتر رۆژنامە بێت یان تەلەڤزیۆن، رادیۆ بێت یان گۆڤار و ئێستاش ماڵەپەڕەكان، جێیان بكاتەوە. ئەم پیشەیەیە كە پێشكەوتن و سەركەوتنی كۆمەڵگەكان دەردەخات و دەبێتە پێوەر بۆ هەڵسەنگاندنی سیستەمی سیاسی و دەسەڵاتەكان، ئەم پیشەیەیە كە توانیویەتی كولتوور و زمان و ژیانی گەلانێك بگەیەنێت بە گەلانێكی تر و بەپێچەوانەشەوە. ئەم پیشەیەیە كە خەڵكی بەئاگا و هۆشیار و بەرچاوڕوون دەكات بەرامبەر بە ئەرك و مافەكانیان، ئەم پیشەیەیە كە بە جیهانێكی تر دەماناسێنێت و جیهانەكان بە ئێمە دەگەیەنێت. كەواتە پیشەی رۆژنامەگەری ئەگەر سەرئێشەش بێت هاوكات چێژبەخشە، خزمەتە، پەیامێكی مرۆڤدۆستانەیە، پێشكەوتنە، پەرەسەسندنی كۆمەڵگەكانە. لێرەوە ١٢٣مین ساڵوەگەڕی رۆژنامەگەریی كوردی لە هەموو رۆژنامەوانانی كوردستان پیرۆز دەكەم

 

سەرچاوەكان

موقع المرسال

موقع منتدیات طموحنا

ویكیپیدیا