كارۆ كاوە
قۆناغی دووەم
بەشی یاسا – زانكۆی نێودەوڵەتیی تیشك – هەولێر
فەیلەسووفەكانی گریگ باوەڕیان وابوو، كە مەرجێكی حەقیقەت بریتییە لەوەی چەسپاو و نەگۆڕبێت، و ئەگەر گۆڕا ئەوە لە حەقیقەتەوە دەبێتە وەهم. ئەم جۆرە بیركردنەوە بەردەوامی هەبوو تاوەكو سەدەی ١٩ زاینی، بەوەی كە زانایان بڕوایان بە شتێك نەدەكرد ئەگەر بەرجەستە و دیار نەبووایە.
كاتێك (تۆماس ئەدیسۆن) ئامێری تۆماركردنی دەنگ-ی (Phonograph cylinder) داهێنا و بۆ یەكەمجار لە ئەكادیمیای زانست لە پاریس نمایشی كرد، هەموو زاناكانی بەشداربوو لەوێدا، ڕایانگەیاند كە ئەمە شتێكی ئەستەمە و ناتوانرێت دەنگی مرۆڤ لەسەر شریتێكی كانزایی تۆماربكرێت، هەر بەمە ڕانەوەستان، بەڵكو تۆمەتی ئەوەشیان دایە پاڵ داهێنەرەكەی كە كەسێكی لە ژێر مێزەكەدا شاردۆتەوە و دەنگەكەش هی ئەو كەسەیە نەوەك ئامێرەكە.
دەتوانین بڵێین كە بیرتەسكی وپەیوەندیی بە ئاستی خوێندەواری مرۆڤەوە نیە، چونكە زۆربەی داهێنان و فكر و شتە نوێییەكانی مرۆڤایەتی، لەلایەن خوێندەوار و نەخوێندەوارەكانەوە بە هاوئاستی ڕووبەڕووی دژایەتی و گاڵتەپێكردن بوونەتەوە. خوێندەوار لە چوارچێوەی ئەو شتانەی كە فێریانبووە ناچێتە دەرەوە، بەمەش ئاسۆی بینینی تەنها ئەو شتانە دەبینێت كە لە منداڵییەوە لەسەری پەروەردەكراوە كە ئەمەش دەرگای دەمارگیری و چەقینی لەیەك شوێندا بۆ دەكاتەوە، بەڵام ڕۆشنبیر ئەو كەسەیە كە بە بیرێكی فراوانەوە هەردەم ئامادەی گۆڕانكاری و وەرگرتنی فكری نوێییە، مەلەوانێكی باشە بۆ چوونە قوڵایی ناو جیهانی ئایدیاكان و شیكردنەوەیان. بەداخەوە خوێندەوارمان زۆر و ڕۆشنبیرمان كەمە.
لە سەدەی بیستەمدا دوو كودەتای گەورە ڕوویاندا، یەكەمیان لە دۆزینەوەی مادە، دووهەمیان لە دۆزینەوەی دەروون، و هەردوو كودەتاكە گەیشتنە یەك دەرئەنجام، ئەویش دۆزینەوەی شەپۆلەكان-بوو. چونكە گەردوون و دەروونی مرۆڤ لە ژمارەیەكی بێكۆتا لە شەپۆل پێكهاتووە كە چاوی مرۆڤ توانای بینینیانی نیە. تیۆری ڕێژەیی ئەنیشتاین و دەروونشیكاری فرۆید دوو شۆڕشی گەورەبوون كە لەسەدەی بیستەمدا ڕوویاندا.
ئەمەش غروری زانست و زانایانی سەدەی نۆزدەهەمی شكاند، چونكە وایان دەزانی زانست گەیشتۆتە كۆتایی و مرۆڤایەتی پێویستیی بە داهێنانی دیكە نیە، عەلی وەردی دەڵێت: جیاوازی فیزیای سەدەی نۆزدە و سەدەی بیست، وەكو جیاوازیی نێوان ڕادار و دووربینەكەی ناپلیۆنە.
جاران شتی وەستاو ئاسایی بوو، ئەوەی جێگای پرسیار بوو شتە جووڵاوەكان-بوو، بەڵام ئێستا شتی وەستاو جێگای پرسیارە، ئەمەش دەرخەری ئەوەیە كە گۆڕانكاری ئامانجێكی سەرەكی سەردەمە، هەروەها شێوازی ئێستای ژیان شێوازێكی سینەماییە بەوەی هەمیشە لە جووڵەدایە، بەڵام لە سەردەمانی زوو شێوازی ژیان شێوازێكی وێنەیی-بوو، بەوەی وەستابوو.
عەباس مەحمود عەقاد دەڵێت: ڕۆژێك لەگەڵ جەمیل سدقی زەهاوی شاعیر گفتوگۆمان دەكرد، پرسیاری لێكردم، لاندبێرگ بە عاتیفە یان عەقڵ توانی زەریای ئەتڵەسی ببڕێت؟
لە وەڵامدا وتم بە عاتیفە توانی زەریاكە ببڕێت، چونكە بە عەقڵ بوایە هەرگیز نەیدەتوانی ئەو سەركێشییە بكات.
]چاڕلز لاندبێرگ یەكەم فڕۆكەوان-بوو كە توانی زەریای ئەتڵەسی بە فڕۆكەكەی ببڕێت لەساڵی ١٩٢٧، گەشتەكەی لە
نیویۆرك بۆ پاریس-بوو كە ٣٣ كاتژمێر و نیوی خایاند، ئەوەی وایكرد ئەو كارە بكات بوونی حەز و خولیایەكی ناوەكی بوو، ئەگەر نا لە پێش ئەو چەندین كەس ئەو سەركێشیەیان كردبوو، دەرئەنجامەكەشیان ونبوونی هەمیشەیی بوو لە زەریادا].
خەیاڵ پاڵی بە لانبێرگەوە نا دژی قسە و مەنتیقی خەڵكی بێت، ئەگەر لاندبێرگ بە عاقڵانی بیریبكردایەوە هەرگیز كارێكی لەم جۆرەی نەدەكرد، چونكە عەقڵانییەت و بیركردنەوەی مەنتیقی مرۆڤ لە ژیان دوادەخات، چونكە ئەوەندە ئەگەر دەخاتە پێش خۆی تووشی دوودڵی و ڕاڕای دەبێت بەمەش هەنگاوێك ناچێتە پێشەوە، واقیعیبوون واتە بیركردنەوە لە ناو ئەو سنوورەی كە بۆمان كێشراوە، هەر دەرچوونێك لەو سنوورە وادەكات بكەویتە بەرچاوی بەزەیی و توانجی خەڵكییەوە، ئەمە لەكاتێكدایە ئەو واقیع بینینەی ئێستای كە خەڵكی باسی لێوە دەكەن بەرهەمی خەیاڵی مرۆڤەكانی ڕابردوو بووە، هەر لەو ئۆتۆمبێلەی بەكاری دەهێنن تا دەگاتە شتە لاوەكییەكانی دیكەی ژیانیان، زۆرجار خەیاڵ دەبێتە هۆی ئاشكراكردنی حەقیقەت، خەیاڵ دەستپێكی فراوانكردنی واقعی ئەمڕۆیە.
ڕاستە دەكرێ خەیاڵ و سەركێشی بەرەو چارەنووسی خراپت ببات، بەڵام زۆر باشترە لەوەی لە یەك پنتی ژیاندا بوەستیت و لەبەر ترس سەیری ڕاست و چەپی خۆت نەكەی.
فەنتازیا و خەیاڵ دوو فاكتەری گرنگی بونیادنانی واقعن، لەڕاستیدا حەقیقەتێك نییە خاڵی بێت لە فەنتازیا.
-بەختیار عەلی-
بەختیار عەلی لە كتێبی (زنجیرەكانی دۆن كیشۆت)دا بەمشێوەیە لەسەر واقع دەدوێت: مێژووی مرۆڤ چ بەتاك چ بە كۆ لە فەنتازیاكردن جیانابێتەوە. ئەوەی مرۆڤەكان دەچن بۆ كار و منداڵەكان دەچنە بەر خوێندن، لەجەوهەریدا ئەكتی واقعیین، بەڵام دوو جووڵەن بە ئاڕاستەی خەون، پڕن لە فەنتازیای پاشەڕۆژ، پڕن لە وێنە و ئاواتی نادروست و ناواقعی دەربارەی ئومێدە گەورەكانی داهاتوو. واقع ئەو جێگایەیە كە مرۆڤ ناچار بە نمایش دەكات، بەدەرخستنی جۆرێك لە كاراكتەر كە كاراكتەری ڕاستەقینەی مرۆڤەكان نییە. واقع لە بنەڕەتدا ماشێنێكی وێرانكردنی تاك و گۆڕینێتی بۆ ئەكتەر. ئەوەی مرۆڤەكان ناتوانن خۆیان بن، وادەكات بكەونە نمایشێكی هەمیشەییەوە، وادەكات دوو ڕووبن، ئەو دوو ڕووییە وادەكات پەیوەندیی مرۆڤ و دەوروبەری هەمیشە لەسەر نمایش و دەركەوتەی نالۆژیكی وەستابێت. لە بنەڕەتدا بەشێكی زۆری بونیادە قووڵەكانی واقع وادروستبوون ڕاستەوخۆ نەبینرێن، واقع دراوێكی ڕاستەوخۆ نیە، شتێك نییە پێمان بەخشرابێت. شێوە ئیدراكی ئێمە وادروستبووە، لە ڕێگای هەستە ڕاستەوخۆكانەوە تەنیا شتە ڕاستەوخۆكان دەبینین، لەكاتێكدا واقع شتێك نییە ڕاستەوخۆ خۆی ئاشكرابكات.
لە بەرهەمێكی دیكەی خۆیدا (دەستەسڕەكەی ئۆتێلۆ) بەختیار عەلی دێتەوە سەر واقع و دەڵێت: بەشی هەرە گەورەی بوونمان ئەو بەشە نییە كە دەبینرێت و هاتۆتە دەرەوە، ئەو بەشە نییە لە نەستدایە و و چەسپاندن نغرۆیكردووە، بەڵكو ئەو بەشەیە لە خەیاڵدایە و كەرەستەی بوون بە واقعی لە دەستدا نییە و ناتوانێت بێتە دەرێ. زۆربەی خەڵك بۆ تێگەیشتن لە مرۆڤ پەنا دەبەنە بەر خوێندنەوەی دیوە واقعی و دیاردە فیزیكییەكانی بوونی ئەو كەسە، چی كردووە، چی خوێندۆتەوە، چی هەیە، لە كێ دەچێت بەڵام بۆ تێگەیشتن لە مرۆڤ هەمیشە پێویستیمان بە مەلەوانێكی دیكەش هەیە، چونكە ئەم مرۆڤە لە بێشومار ئەگەری شاردراوە، خەیاڵاتی نادیار، لە گینگل و دڕدۆنگی نەبینراو، لە توێژی تەنك یان ئەستوور لە هەست كە هەرگیز دەرناكەون، ئەم دیوەی مرۆڤ مەحاڵە بەو چاوە ببینرێت كە تەنیا واقع دەیبینێت. وەك چۆن پارەیەك لە خەودا بیبەیتەوە تەنیا لە خەودا دەتوانینت سەرفیبكەیت، ڕەهەندە ناواقعییەكانی مرۆڤیش تەنیا بە كەرەستەی ناواقعی دەخوێندرێتەوە. واتە بۆئەوەی دیوە نادیارەكەی مرۆڤ ببینیت،
پێویستت بە كەرەستەی بینینی شتە نادیارەكان هەیە، ئەو كەرەستەیەش ناوی خەیاڵە، خەیاڵ بە هەموو چەشنەكانییەوە، لە خەیاڵی سادە و پڕ هەڵە و پڕ كێشەی مرۆڤە سادەكانەوە بیگرە تا خەیاڵی بەرزی ئەدەبی كە نادیار دەپشكنێت، تا خەیاڵی زانستی كە ئاسۆی دوور دەكاتەوە. عەقڵی گەورە و خەیاڵی گەورە تەنیا هاوتا بە یەك و شان بە شانی یەك پێكەوە هەن، نە لە یەك دەترازێن و نە بێ یەك بوونیان هەیە.
مرۆڤی واقعی هەمیشە مرۆڤێكی كۆیلەیە، چونكە تەنیا لە چوارچێوەی ئەو یاسایانەدا دەژی كە هەمووان قبوڵیانكردووە.
عەباس مەحمود عەقاد، دەڵێت: كاتێك سوپای نازی فەرەنسایان داگیركرد و لەناو خاكی سۆڤیەتدا بەرەو مۆسكۆ پێشڕەویان دەكرد، بەخەڵكیم دەگوت ئەڵمان ئەم جەنگە دەدۆڕێنێت، لە وەڵامدا دەیانگوت هەڵەی و سەردەكەون چونكە تائێستا نازییەكان سەركەوتوو بوون لە هێرشەكانیان.
كێشەی بەشێكی زۆری مرۆڤەكان لەوەدایە بە هەست بە بینینی ڕوودا و شتەكانی دەوروبەری لێكدەداتەوە، وەك چۆن لە ڕێگای دەستلێدانەوە هەستیان پێدەكات، ئەمەش وادەكات پێوەری بینین بكات بە خاڵی یەكلایی كردنەوە بۆ بڕیاردان، بێئاگا لەوەی كە كەس و شتەكانی ئێستا و تەنانەت خۆشیان وەكو خۆیان نامێننەوە، لە وێنە و شێوەی ئێستاوە دەگۆڕێن بۆ جۆرێكی دیكە.
سەرچاوەكان:
١- خوارق اللاشعور أو أسرار الشخصية الناجحة— د.علي الوردي.
٢-يسألونك— عباس محمد العقاد.
٣-دەستەسڕەكەی ئۆتێلۆ– بەختیار عەلی.
٤-زنجیرەكانی دۆن كیشۆت— بەختیار عەلی.